In de zomer van 1965 koos ik er dus voor om in Groningen sociologie te gaan studeren. Hier het vorige bericht. Ik had er, zoals gezegd, een vaag idee van dat sociologie het vak van de toekomst zou zijn. Maar sociologie was en is geen vak in het voortgezet onderwijs en ik wist er dus maar weinig van af. P.J. Bouman (1902 - 1977), toen hoogleraar-directeur van het Groningse Sociologisch Instituut, was vanwege zijn veel gelezen boeken, De Revolutie der eenzamen, Van renaissance tot wereldoorlog, Cultuurgeschiedenis van de twintigste eeuw, een nationale bekendheid. Maar hij was eigenlijk meer historicus dan socioloog en ik had geen van zijn tot dan verschenen boeken gelezen.
Wat ik wel had gelezen was het boekje Om Mens en Menselijkheid in Maatschappij en Politiek van Willem Banning (1888-1971). Het werd uitgegeven in 1960 als Meulenhoff Pocket en ik kocht het in 1963 in di
e mooie boekhandel aan de Markt in Middelburg, nu de Drukkerij, toen ik daar als dienstplichtig soldaat gelegerd was. Toen ik in 2010 afscheid nam van de Groningse Vakgroep Sociologie herinnerde ik mij dat dat boekje nog steeds in mijn boekenkast stond, waar het trouwens nog staat, en stond ik stil bij de vraag hoe het mijn verwachtingen had beïnvloed en bij wat er van die verwachtingen terecht kwam. Ik zal daar nog veel meer over zeggen, maar om te beginnen citeer ik hieronder wat ik daar in 2010 over meldde.
Banning was dominee,
hoogleraar kerkelijke sociologie in Leiden, voorzitter van de ArbeidersGemeenschap der Woodbrookers en één van de oprichters van de Partij van de
Arbeid kort na de oorlog. Hij was toen een bekende figuur, is daarna vrijwel
vergeten geweest, maar de laatste jaren is er voor hem weer een groeiende
belangstelling. Hij was als zoon van een Makkumer haringvisser van zeer
bescheiden afkomst.
In mijn herinnering
speelde het lezen van dit boekje van Banning een rol in mijn beslissing om
sociologie te gaan studeren. Maar wat die rol nu precies inhield, was ik
eigenlijk vergeten. Ik begon dus het boekje door te bladeren en bleef hangen op
p. 47, waar ik ooit twee passages met potlood had onderstreept.
Bij het lezen van die
passages kreeg ik zoiets als de beroemde “schok der herkenning”. De eerste
passage luidt als volgt:
Ik stel alleen – wil men: als pure bewering, maar ik bedoel: als onmisbare vooronderstelling – dat sociologische arbeid geen zin heeft indien zij niet uitgaat van de overtuiging dat de mens aanspreekbaar is, en dat niet alleen als rationeel maar ook als verantwoordelijk wezen.
En de tweede:
Ik weet: het is niet ongevaarlijk om uitspraken te doen als de volgende – zij verworden licht tot goedkope kreten - : het heeft geen zin sociologie als wetenschap te beoefenen, indien niet een verantwoordelijkheid voor het humanum daartoe inspireert.
Ik had ineens weer helder
voor ogen dat ik in 1963 hier mijn motivatie verwoord vond om sociologie te
gaan studeren. De maatschappij is mensenwerk en dus zijn mensen er
verantwoordelijk voor hoe de maatschappij is ingericht. En mensen zijn in staat
om die verantwoordelijkheid te voelen en op zich te nemen. Kortom: we willen
met zijn allen een voor mensen betere
maatschappij en het studeren van sociologie is bij uitstek een weg
waarlangs je daarin een rol kunt spelen.
Verder doorbladerend viel
mijn oog op een andere, eveneens onderstreepte, passage waarin Banning uitlegt
wat dan een “betere maatschappij” is. Hij baseert zich daar op het werk van
Erich Fromm (1900-1980) een toen alom bekende psychiater die populaire boeken schreef als De angst voor vrijheid en De gezonde samenleving. Een betere
maatschappij wordt daar omschreven als een maatschappij die beter aan de
fundamentele levensbehoeften van mensen tegemoetkomt. En daar worden ook de
levensbehoeften opgesomd die volgens Fromm fundamenteel zijn, namelijk:
De behoefte om eenzaamheid te overwinnen
De behoefte om boven zichzelf uit te stijgen o.a. in scheppende arbeid
De behoefte aan liefderijke zorg
De behoefte aan identificatie met een “wij”
De behoefte om de wereld en zichzelf verstandelijk te begrijpen en aldus zijn leven inhoud te geven
Verantwoordelijke mensen
en een verantwoordelijke sociologie proberen er dus aan bij te dragen dat
mensen zo goed mogelijk in staat worden gesteld om deze behoeften te vervullen.
En hoe meer de inrichting van de maatschappij aan die behoeften tegemoetkomt,
hoe “gezonder’ die maatschappij is. Merk op dat zeker 1, 3 en 4 sociale behoeften zijn.
Met dit soort gedachten
begon ik dus in 1965 met mijn studie sociologie. Maar mijn verwachtingen kwamen
niet uit.
Ik kwam terecht in een sociologie die helemaal niet uitging van
fundamentele levensbehoeften van mensen en de van de wenselijkheid de
inrichting van maatschappij daarop aan te passen. Het was precies andersom. Je
moest er van uitgaan dat de maatschappij door economische en technologische
vooruitgang veranderde, dat die veranderingen nieuwe eisen aan mensen stelde en
dat mensen zich aan die nieuwe eisen aanpasten. Het primaat lag niet bij mensen
en hun behoeften, maar bij de maatschappij. Anders gezegd: de maatschappij is
er niet voor de mensen, maar de mensen zijn er voor de maatschappij. Deze
manier van sociologie heette het structureel-functionalisme.
Dat lijkt een vreemd
standpunt. En dat is het ook. Het wordt iets begrijpelijker, maar daarmee nog
niet acceptabel, als je de twee achterliggende gedachten kent. Die zijn:
- Mensen zijn in extreme mate flexibel
- En dat komt doordat de mensheid is ontstegen aan de biologische evolutie
Wat sociale behoeften betreft, zijn mensen flexibel. Als de
maatschappij individualiseert, dan is eenzaamheid geen probleem, want mensen
leren wel om daarmee om te gaan. En als ze dat niet goed genoeg leren, dan
moeten ze daarbij worden geholpen, door hulpverleners, maatschappelijk werkers,
psychotherapeuten, psychiaters en de farmaceutische industrie. En de
maatschappelijke en economische ontwikkeling zorgen er als vanzelf voor dat al
die hulpverlenende beroepen ook ontstaan en al die pillen ook op de markt
komen.
In termen van het
OMOP-schema gezegd: als er problemen ontstaan in de Primaire sociale orde, dan
lossen de Markt en de Overheid die problemen altijd wel weer op.
Voor niet-ingewijden: OMOP-schema slaat op een schema van de vier sociale ordes die in de moderne maatschappij kunnen worden onderscheiden: Overheid, Markt, Organisaties en Primaire sociale orde. Deze laatste orde bestaat uit de persoonlijke relaties van mensen en is dus essentieel voor de vervulling van hun sociale behoeften. Dit schema speelt een rol in het Groningse sociologie onderwijsprogramma.
Problemen zijn er dus
eigenlijk niet en kunnen er ook niet zijn. Het is niet verrassend dat zulke
ideeën onontkoombaar leiden tot een toeschouwersfunctie voor de
sociologie. Voor de volledigheid en wellicht overbodig: die twee achterliggende
gedachten zijn gewoon onjuist.
Bij de studenten was dit
structureel-functionalisme niet geliefd. We zagen het als conservatief en
status quo bevestigend. Wij wilden dus iets anders en in die tijd kregen
studenten nog vaak hun zin.
Er kwam toen van alles voor in de plaats. We waren
aanhangers van de kritische theorie of de marxistische sociologie of het
kritisch rationalisme of het symbolisch interactionisme, maar over die betere
maatschappij a la Banning en Fromm ging het nooit. Ik moet eerlijk bekennen dat
ik zelf die ook kennelijk min of meer was vergeten. Ik was maar een eenvoudige
Friese dorpsjongen en ik was snel geïmponeerd door alles wat zich aandiende.
Dus ben ik ook een tijd `kritisch theoreticus` geweest en ´marxist´ en
´kritisch rationalist´ en ´symbolisch interactionist´.
Dat veranderde in de loop
van de jaren zeventig. Ik was ondertussen wetenschappelijk medewerker geworden.
Tegen die tijd begon de economie een
populair vak te worden en drong de micro-economische theorie de sociologie
binnen, onder de titel rationele
keuzetheorie. En velen van ons, waaronder ik, werden aanhanger van de
rationele keuzetheorie.
Daarop terugkijkend ben ik toen een flink aantal jaren
in feite in mijn denken een econoom geweest. Ik dacht in termen van
nutsmaximalisering, kosten en baten, suboptimale en optimale evenwichten. En ik
schreef artikelen als A Rational-Choice Explanation of Composition Effects in Educational Research.
Daarin gaat het over een
economische analyse van het gedrag van leerlingen en leraar in een schoolklas.
Toen ik een lezing over dit artikel gaf, was er een vader in de zaal die
verklaarde dat hij zijn kind nooit naar “zo’n school” zou laten gaan. Ik vond
dat toen een rare opmerking, maar ben daar later anders over gaan denken.
Maar economie is een heel
eenzijdig verbetervak, want het heeft een blinde
vlek voor die sociale behoeften van mensen, waar Banning en Fromm het over
hadden. En daardoor kan het gebeuren dat economen een beleid adviseren dat goed
is voor het nationale inkomen, maar dat slecht is voor de vervulling van
sociale behoeften. Kort gezegd: de zogenaamde individualisering mag economische
voordelen hebben, maar er zijn daarnaast grote sociale nadelen. Omdat dat nog
veel te weinig wordt onderkend, is er dus grote behoefte aan een verbetervak
sociologie, zoals Banning in 1963 al zag.
Dat vak bestaat nog
steeds niet. Hoewel het structureel-functionalisme tegenwoordig niet meer
populair is, vinden de meeste sociologen het nog steeds vanzelfsprekend om niet
meer dan een toeschouwersfunctie uit te oefenen.
Toch zijn de voorwaarden voor
het ontstaan van een verbetersociologie nu gunstiger dan in 1963. Voor deze
stelling, waar ik mee wil afsluiten, zijn drie argumenten:
- De biologie komt de sociologie binnen, aarzelend, maar toch. Daardoor krijgen sociologen steeds meer door dat mensen sociale dieren zijn.
- Er is steeds meer onderzoek dat laat zien dat voldoende vervulling van sociale behoeften voor mensen heel belangrijk is. Ze worden er gelukkiger, gezonder en zorgzamer (pro-socialer) van.
- We hebben steeds meer inzicht in wat het mensen moeilijker (of makkelijker) maakt om hun sociale behoeften te vervullen.
Ik reken er dus op dat de verwachtingen die ik in 1963 had van een verantwoordelijke sociologie toch nog, weliswaar laat, uitkomen.
Dat was in 2010. In de volgende berichten meer over hoe ik er nu, in 2025, op terugkijk.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten