Democratische verkiezingen zijn er niet alleen om iedereen in de besluitvorming te laten meetellen, maar ook om het gemakkelijker te maken om antidemocraten, die uit zijn op onderdrukking, naar huis te kunnen sturen.

Als het statuscompetitiepatroon vrij baan heeft gekregen, dan komt er al gauw de evenwichtstoestand tevoorschijn van de statushiërarchie. De toestand dus waarin de overheersers erin geslaagd zijn om de anderen zoveel angst aan te jagen en zo te intimideren dat ze in hun onderdanigheid berusten. Als vechten of vluchten niet goed mogelijk zijn, dan rest alleen nog de reactie van de immobilisatie, dus van het verstijfd zijn van angst en het zich terugtrekken.

Die drie reacties komen in werking in een toestand van ervaren onveiligheid. Van ons autonome zenuwstelsel is de ventrale tak van de nervus vagus actief is als we ons veilig voelen. Dan treedt de positieve toestand op van ontspanning en sociale betrokkenheid. Maar als we gevaar waarnemen, en ons onveilig voelen, dan wordt oftewel de spinale sympathische route geactiveerd (voor vechten of vluchten), oftewel de dorsale tak van de nervus vagus. In dat laatste geval treedt de immobilisatie op, die we in de psychiatrie ook kennen als depressie. Dan gaat het over personen die reageren op wat hen individueel overkomt.

Het collectief optreden van immobilisatie maakt begrijpelijk dat onderdrukkers zo vaak in hun opzet slagen en dat opstanden en revoluties vaak lang op zich laten wachten. Net zo als het moeilijk is om iemand van een depressie te bevrijden, is er heel wat voor nodig om een collectief van onderdrukten uit hun sluimer van de immobilisatie te laten ontwaken. Denk aan hoe Nederlanders reageerden op de onderdrukking door de Duitse bezetters van 1940 tot 1945. (Hier het vorige bericht in deze reeks.) Er was weliswaar verzet tegen de onderdrukking, maar slechts zo'n vijf procent van de Nederlanders was daarin actief. Daardoor kon niet worden verhinderd dat de Duitsers veel onheil aanrichtten. Citaat uit het vierde bericht in deze reeks:

driekwart van de Joodse landgenoten werden weggevoerd en vermoord. Directie en personeel van de Spoorwegen hadden kunnen weigeren om daaraan mee te werken. Directie en personeel van het bedrijf dat de Jodensterren vervaardigde, hadden kunnen weigeren om die opdracht aan te nemen. Politieagenten hadden op grotere schaal kunnen weigeren om mee te werken aan het oppakken en deporteren van Joodse landgenoten. Zie de Historiekpagina De Nederlandse politie in de Tweede Wereldoorlog. 

En het had tot gevolg dat we niet onszelf bevrijdden, maar dat er hulp van buitenaf voor nodig was. De grote meerderheid van de Nederlanders was door de Duitsers succesvol geïmmobiliseerd, door intimidatie passief gemaakt.

Ik noemde al dat het doorbreken van zo'n toestand van collectieve immobilisatie  mogelijk is als de onderdrukten van elkaar doorkrijgen hoe groot de bereidheid tot verzet is. Want hoe meer mensen ervan overtuigd raken dat ze er niet alleen voor staan als ze in verzet komen, hoe groter de kans dat die immobilisatie omslaat in collectief verzet. De gezamenlijkheid van het verzet zorgt voor de onderlinge sociale betrokkenheid die voldoende veiligheidsgevoelens verschaft voor de collectieve vechtreactie. Ik noemde al dat zich zo'n proces waarschijnlijk in Iran heeft afgespeeld. Mensen kregen van elkaar door dat ze de onderdrukking niet langer tolereerden. En toen gingen ze massaal de straten en de pleinen op.

Dat deed me eraan denken hoe groot het belang is van vrije, democratische verkiezingen. Neem nu de recente verkiezingen in de Verenigde Staten. Velen vreesden dat de Republikeinen zoveel succes zouden boeken dat ze vervolgens met de verkregen meerderheid de democratie zouden afschaffen. Alles wees erop dat ze daar op uit waren. Ze maakten zich tot de stem van de witte minderheid die hun ideeën wilde opleggen aan de meerderheid. Dat ging gepaard met intimidatie en geweld. Denk aan de bestorming van het Capitool op 6 januari 2021. Denk aan de uitlatingen van Donald Trump en andere Republikeinse politici. 

De effecten daarvan op de Amerikaanse bevolking zullen aanzienlijk zijn geweest. Veel van hen zullen geïntimeerd zijn geweest. Bang voor wat er zou kunnen gebeuren. Misschien zo geïmmobiliseerd dat ze niet de straat op zouden zijn gegaan. Maar gelukkig konden ze nog gewoon hun stem uitbrengen, ook al moesten ze daar vaak uren voor in de rij staan. Opvallend was de grote opkomst van jongeren. Doordat er nog behoorlijk vrije en eerlijke verkiezingen waren, hoefde je niet meer te doen dan je stem uit te brengen. 

Democratische verkiezingen zijn er niet alleen om iedereen in de besluitvorming te laten meetellen, maar ook om het gemakkelijker te maken om antidemocraten, die uit zijn op onderdrukking, naar huis te kunnen sturen. De door Trump ondersteunde kandidaten die duidelijk hadden gemaakt dat ze de verkiezing van Biden niet erkenden, werden weggestemd.

Wat betekent het precies dat sociale gedragspatronen, zoals gemeenschapsgedrag en statuscompetitiegedrag, "klaar liggen om uitgevoerd te worden"?

Wat betekent het precies als je zegt, zoals in de Dual Mode-theorie, dat er in de menselijke sociale natuur twee gedragspatronen, gemeenschapsgedrag en statuscompetitiegedrag, klaar liggen om uitgevoerd te worden als bepaalde omgevingsvoorwaarden aanwezig zijn? Het gaat dan om een veilige omgeving die gemeenschapsgedrag uitlokt en een onveilige omgeving die statuscompetitiegedrag uitlokt. 

Over de aard van die twee gedragspatronen is op dit blog al veel langsgekomen. Scroll eens door de berichten achter de labels gemeenschapsgedrag en statuscompetitie. Maar het gaat er nu om dat ze als gedragspatronen "klaar liggen om uitgevoerd te worden". Hoe moeten we ons dat voorstellen?

Een indruk daarvan kregen we al bij de polyvagaaltheorie van Stephen W. Porges. Ik verwees daar al naar in mijn bijdrage aan de afscheidsbundel voor Arie Glebbeek, waar ik hierboven naar linkte. Ik citeer even de volgende alinea:

Als die evolutionaire achtergrond (van het klaarliggen van die twee gedragspatronen) er is, dan zou het resultaat ervan in ons autonome zenuwstelsel waargenomen moeten kunnen worden en dat blijkt ook zo te zijn. Stephen W. Porges, onderzoeker op het gebied van de relatie tussen het autonome zenuwstelsel en sociaal gedrag, komt tot de conclusie dat er een neurofysiologisch substraat is voor het “sociale betrokkenheidssysteem” (oftewel gemeenschapsgedrag) dat in werking komt als de neurale inschatting van de omgeving (neuroceptie) wijst op veiligheid. De sympathische activering, het neurofysiologische substraat van de vecht/vluchtreactie of de immobilisering (oftewel statuscompetitiegedrag), wordt dan gedempt. De demping die bij de neuroceptie van onveiligheid juist weer wordt opgeheven (Porges, 2019). Sociale veiligheid is dan de toestand die tot stand komt door het gemeenschapsgedrag van anderen en onveiligheid de toestand die het gevolg is van het statuscompetitiegedrag van anderen.

Dat klaarliggen is dus gelokaliseerd in ons autonome zenuwstelsel, dat wil zeggen, meestal onder onze bewustzijnsdrempel. Daaronder speelt zich ook de neurale inschatting van de veiligheid of onveiligheid van de omgeving af, wat Porges neuroceptie noemt. Die inschatting heeft al plaats gevonden voor we er bewust over hebben kunnen nadenken, voor we "er erg in hebben".

Dit is het systeem dat we delen met andere dieren. En dat moet zijn ontstaan zodra het zichzelf voort kunnen bewegen de evolutie binnenkwam. Denk aan het bericht Ontstond de hang naar vertrouwdheid op het moment in de evolutie dat levende wezens zich gingen voortbewegen? Zodra je jezelf kunt verplaatsen, is het voor je overleving, en dus voor het doorgeven van je genen, cruciaal dat je veilige, en dus vaak vertrouwde, omgevingen zoekt en onveilige omgevingen vermijdt. Dat bij ons dat alles zich afspeelt onder het bewustzijnsniveau, wijst erop dat het evolutionair al heel oud is. 

En dat het zo belangrijk is, dat het niet aan het bewuste, en dus altijd trager verlopende, nadenken kan worden overgelaten. Dat bewuste nadenken is gelokaliseerd in de neocortex en dat dat hersengebied ook ooit, bij zoogdieren, in de evolutie is ontstaan, moet wel betekenen dat het aan overleving heeft bijgedragen. Maar dus als een aanvulling, niet als een vervanging, van het autonome zenuwstelsel en die neuroceptie. Of het bij mensen ook blijft bijdragen aan overleving, dat moet zich in deze tijd van klimaatverandering overigens nog bewijzen.

Dit alles ging zo ongeveer door mijn hoofd (ik was er dus bewust over aan het nadenken), toen ik het fraaie overzichtsartikel The preparatory set: a novel approach to understanding stress, trauma, and the bodymind therapies van Peter Payne en Mardi A. Crane-Godreau onder ogen kreeg. Daarin omschrijven de auteurs dat klaarliggende gedragspatroon als de preparatory set. 

Hoe vertaal je dat? Als een toestand van voorbereid zijn? Hoe dan ook, dit is de omschrijving die ze ervan geven: 

Here we use the term (Preparatory Set) to refer to the rapid, largely sub-cortical, preparation of the organism for response to the environment. We suggest that this preparation involves an organization of core features of the organism in readiness: physical posture and muscle tone, visceral state, affective or motivational state, arousal and orientation of attention, and (subcortical) cognitive expectations. This PS precedes, and influences, the complex human cortical responses of conscious appraisal and voluntary planning.

In een volgend bericht meer over wat de auteurs daar over te melden hebben. We zullen dan ook weer die polyvagaaltheorie van Porges tegenkomen. Wordt vervolgd. Hier het vervolg: Het adequaat kunnen herkennen van en reageren op veiligheid dan wel onveiligheid moet in de evolutie een cruciale rol hebben gespeeld. Over toestanden van voorbereid zijn.