When Prophecy Fails - Worden we geregeerd door een sekte?

Nu onze regering steeds meer op een sekte gaat lijken, wordt het tijd om weer eens bij het sociale mechanisme van When Prophecy Fails stil te staan.

Dat slaat op het verschijnsel dat voor het eerst in 1956 door Leon Festinger, Henry Riecken en Stanley Schachter werd beschreven in hun studie naar een sekte die het einde van de wereld voorspelde. De voorspelling was dat dat op een bepaalde datum zou gebeuren: op 21 december 1954 voor het aanbreken van de ochtend. Toen de catastrofe uitbleef, losten de sekteleden de ontstane cognitieve dissonantie op door het geloof in hun malle ideeën met nog meer energie uit te dragen. De ontstane onzekerheid moest een tegenwicht krijgen in de groei van het aantal aanhangers. Als zoveel mensen hierin geloven, dan moet wat wij denken wel waar zijn.

Ditzelfde sociale mechanisme lijkt ook werkzaam te zijn bij de aanhangers van het marktdenken, het neoliberalisme en de anti-overheidsideologie. Door de kredietcrisis en de economische recessie die daarop volgde, zijn zij niet aan hun ideeën gaan twijfelen, maar er integendeel nog sterker in gaan volharden. Het meest afschrikwekkende voorbeeld daarvan is het optreden van de Republikeinse partij in de Verenigde Staten. Afschrikwekkend, omdat een van de twee grote politiek partijen er geheel door getroffen is geraakt. Lees nog eens Paul Krugman daarover.

Maar even afschrikwekkend is dat we in ons land een hele regering aan de macht hebben die verstrikt is geraakt in het mechanisme van When Prophecy Fails. Ten tijde van het regeerakkoord van Rutte-2 was er bij de politici die dat akkoord sloten de rotsvaste overtuiging dat alle problemen waren veroorzaakt door te grote overheidstekorten. Tegen alle evidentie in. En niet alleen bij de VVD, maar ook bij de PvdA.

Hoe dat kon? Ja, dat kun je je ook afvragen bij die sekteleden die in UFO's en in het naderende einde van de wereld geloofden. Het publieke domein is niet zo maar onder de knie te krijgen. Maar ja, je wilt de politiek in en dan moet je een overtuiging hebben. En dan sluit je je ergens bij aan. En zo kun je aanhanger worden van de vuistregel dat de overheid meer kwaad dan goed kan doen. Of dat een begrotingsevenwicht absoluut noodzakelijk is. En als dat bij de kiezers, die het ook niet precies weten, blijkt aan te slaan, dan kan het zo maar gebeuren dat je op het regeringspluche terecht komt.

Vervolgens voer je dat akkoord uit. En dan blijkt dat de zaken niet zo verlopen als je gedacht had. Je bezuinigt en bezuinigt en bezuinigt, maar het begrotingstekort blijft hoog. En de werkloosheid loopt op. En dan wordt je ook nog afgewaardeerd door Standard & Poor. Terwijl je juist had verkondigd dat dat zou dreigen te gebeuren als je niet was gaan bezuinigen.

Bas Jacobs vreesde al dat onze ministers uit die afwaardering, die trouwens intern inconsistent is, zouden concluderen dat de ingeslagen weg precies de juiste is. En jawel hoor, dat is precies wat ze hebben gedaan. Vandaag zet Bas al hun uitspraken op een rijtje. Het falen van het beleid is geen aanzet tot twijfel, maar juist een aanmoediging om het beleid versterkt door te zetten. When Prophecy Fails in volle werking.

Hoe is dat nu mogelijk? Welnu, Festinger, Riecker en Schachter noemen de volgende vijf voorwaarden waaraan moet zijn voldaan om dat sociale mechanisme in het leven te roepen:

The individual must have a deeply held conviction; actions must have been taken for the sake of this belief that are difficult to undo; the belief must be able to be disconfirmed by events in the world; such undeniable disconfirmatory evidence must occur and be recognized by the individual; and the individual believer must have social support

Je was er diep van overtuigd dat je gelijk had. Je hebt daarnaar gehandeld, zodat je moeilijk weer terug kunt. Je overtuiging was zo concreet (bezuinigen lost ons probleem op), dat hij door de feitelijke ontwikkelingen kan worden weerlegd. Die weerlegging valt ook niet te ontkennen. Maar: je bent met een sociale kring van medegelovigen, die elkaar steunen in het besluit om niet toe te geven aan de feitelijke werkelijkheid. Je gaat er nog een keer extra tegenaan.

Het is een verontrustende gedachte, dat we door een sekte geregeerd lijken te worden.