maandag 9 maart 2015

Hoe bestrijd je een cultuur van belastingontduiking, bijvoorbeeld in Griekenland?

Het Griekse ministerie van Financiën, onder de leiding van de nieuwe minister, de econoom Yanis Varoufakis, is doende met het uitwerken van een plan om belastingontduiking tegen te gaan. Zoals bekend, is belastingontduiking in Griekenland een soort volkssport. Naar ik begrijp wordt bijvoorbeeld de BTW massaal ontdoken. Dat schijnt te gebeuren door levering van goederen en diensten buiten de administratie te houden en dus geen bonnetjes uit te draaien. Er gaan als regel geen bonnetjes over de toonbank. Omdat vrijwel iedereen het doet, kun je wel spreken van een cultuur van belastingontduiking.

Het ministerie heeft nu een plan ontwikkeld om die cultuur te bestrijden. Het staat omschreven in de bijlage bij de brief die Varoufakis vorige week stuurde (pdf) aan Jeroen Dijsselbloem, de voorzitter van de Eurogroep van ministers van Financiën. Er is her en der wat laatdunkend over gedaan. Maar sociaalwetenschappelijk bekeken is enige waardering gepast. Dat probeer ik uit te leggen.

Dat belastingontduiking een cultuur is geworden houdt in dat de personen die zich er aan bezondigen naar persoonlijke geaardheid geen slechtere mensen zijn dan anderen die niet aan die cultuur deelnemen. Als je ze zou overhevelen naar andere omstandigheden, dan zouden ze zich anders gedragen. Denk even weer aan die bankiers die in hun functie als bankier geneigd zijn tot het plegen van fraude, maar alleen doordat er nu eenmaal in de bankensector een cultuur van fraude heerst. Als je ze anders aanspreekt dan als bankier, dan is hun fraudegeneigdheid niet groter dan die van anderen. Zie Bankiers zijn, als bankiers, oneerlijk - Dat wijst op een bankencultuur van bedrog.

Hoe bestrijd je dan zo'n cultuur? Niet door de mensen te willen veranderen, want daar ligt het probleem niet. Nee, de kern van een cultuurprobleem is een sociaal informatieprobleem, dat in de sociale wetenschappen bekend staat als pluralistic ignorance. Dat slaat op het verschijnsel dat iedereen een bepaald voor zichzelf profijtelijk gedrag eigenlijk afkeurt, maar dat men dat niet van elkaar weet.

Je denkt dus dat anderen belastingontduiking niet zo'n probleem vinden en er zich dus ook zonder morele scrupules aan overgeven. Dat gedrag zie je ook om je heen. Je zou wel bereid zijn om je belastingen te betalen, maar je wilt ook weer niet de enige zijn die dat doet. Je wilt wel moreel handelen, maar niet als sukkel worden gezien. Het "Ik ben wel goed, maar niet gek", dat kennen we allemaal.

Een oplossing van dat informatieprobleem kan er uit bestaan dat je voor elkaar krijgt dat een leverancier niet meer voetstoots kan aannemen dat zijn klant het normaal vindt dat de transactie zonder bonnetje verloopt. En dat kun je bereiken door mystery shoppers in te huren en aan het werk te zetten. Verklikkers dus, die er bij de opsporingsinstanties melding van maken wanneer ze een leverancier treffen die geen bonnetje levert. Eventueel rust je hen uit met cameraatjes om een en ander als bewijsmateriaal vast te leggen.

Nu zijn we geneigd om verklikken ook weer niet prettig te vinden, maar in dit geval misschien toch minder afkeurenswaardig dan belastingontduiking. Bovendien hoeft dat verklikken eigenlijk maar weinig te gebeuren. Als je maar luid en duidelijk in de media aankondigt dat zulke mystery shoppers op pad zullen gaan. Want dat kan al voldoende zijn om de verwachtingen te doorbreken. Niemand kan er meer voetstoots van uitgaan dat niemand een bonnetje verwacht.

En je geeft iedere leverancier een motief in handen voor goed gedrag zonder zichzelf meteen als sukkel te hoeven zien. Het motief namelijk dat je niet gepakt wilt worden.

Als je dat vergezeld zou laten gaan van een mediacampagne die beklemtoont dat het rechtvaardig is als iedereen zijn belasting betaalt, dan zou je een culturele verandering voor elkaar kunnen krijgen. Want dat iedereen dat eigenlijk ook rechtvaardig vindt, daar mag je wel van uitgaan. Je hebt kortom een sociaal informatieprobleem opgelost.

En laat dat nu precies zijn wat het Griekse ministerie van Financiën van plan is om te gaan doen.

Geen opmerkingen: