Een sociaalwetenschappelijk zicht op het fenomeen van de foute leider - 26 - De Verenigde Staten is op weg naar een stelsel van wetteloosheid

Nu de foute leider Donald Trump in de Verenigde Staten aan de macht is, krijgen we een stoomcursus in waar de democratische overheid voor bedoeld is en in wat er gebeurt als er figuren aan de macht zijn die niets met die bedoelingen op hebben. 

Met Trump zijn de anti-overheidsideologen, de techmiljardairs en de religieus-extremisten aan de macht gekomen. Daarmee zijn we in een nieuwe, angstaanjagende fase terechtgekomen van de wederwaardigheden van de democratie in de mensheidsgeschiedenis. Daar zullen in de toekomst nog veel geschiedenisboeken over worden vol geschreven. Nu gebeurt het onder onze ogen en proberen we daar zo goed mogelijk zicht op te krijgen en overzicht te behouden.

Waar dient die democratische overheid ook al weer voor? De democratie is de institutionele vormgeving van onze gemeenschapsintuïtie van het iedereen-telt-mee. Die intuïtie heeft een veelvoud van implicaties. Neem het algemeen kiesrecht en het uitgangspunt dat in een democratisch tot stand gekomen beleid geprobeerd wordt om met ieders belangen zo goed mogelijk rekening te houden. De democratie is een collectief antwoord op de menselijke behoefte aan veiligheid en daarmee op de gevaren van het ieder-voor-zich van het statuscompetitiepatroon. 

Welnu, wat zien we gebeuren nu de foute leider Donald Trump en de aan hem gelieerde antidemocraten die nu hun kans schoon zien het voor het zeggen hebben? Heel algemeen gezegd zien we wetteloosheid. Pogingen om de democratische instellingen af te schaffen, stuiten nu nog op de rechterlijke macht, Er is een reeks van rechtszaken gaande en er zijn rechterlijke besluiten die de door de regering-Trump genomen besluiten een halt toeroepen. Maar doordat de Republikeinen de meerderheid hebben in de Senaat en het Huis van Afgevaardigden en zich voorlopig passief opstellen, lijkt het erop dat er binnenkort in de Verenigde Staten een einde komt aan de trias politica, de scheiding van de wetgevende, de uitvoerende en de rechterlijke macht. Anders gezegd, wetteloosheid.

Dat kan aan allerlei door de Trump-regering genomen besluiten worden geconcretiseerd. Het is er maar een van de vele, maar neem nu het besluit om het Consumer Financial Protection Bureau (CFPB) de nek om te draaien. Paul Krugman staat daar vandaag bij stil: Springtime for Scammers. Financial predation now has friends in high places.  

Dat CFPB werd op initiatief van Senator Elizabeth Warren in het leven geroepen om consumenten te beschermen tegen, zeg maar roofdiergedrag, van financiële instellingen. De meest mensen hebben noch de tijd noch de kundigheid om zich in financiële producten te verdiepen. Daardoor ontstaat informatieasymmetrie tussen aanbieder en consument en dus de ruimte voor financiële instellingen om zich via dubieuze of ronduit frauduleuze praktijken te verrijken ten koste van de consument. Denk in ons land aan wat bekend is geworden als de woekerpolisaffaire. 

Het CFPB is gebleken een succesvolle financiële waakhond te zijn. Krugman roept in de herinnering terug dat het twee jaar geleden aan de financiële instelling Wells Fargo een boete oplegde van 3,7 miljard dollar voor het frauduleus benadelen van zijn klanten. In totaal slaagde het CFPB er in om gezinnen die door Wall Street waren bedrogen met 21 miljard dollar te compenseren. Kortom, een succesvolle waakhond in het kader van bescherming van de consument tegen roofdiergedrag. Als concretisering van het iedereen, ook de zwakkere en de minder goed geïnformeerde, telt mee en heeft er recht op om door de democratische overheid tegen roofdiergedrag te worden beschermd.

Maar de Trump-regering wil terug naar het ieder-voor-zich. Waarin de machtigen hun gang moeten kunnen gaan. Gewoon omdat ze nu eenmaal machtig zijn. Dus kregen alle medewerkers van het CFPB een bericht dat hun kantoor was gesloten en dat ze hun werkzaamheden dienden te beëindigen. 

Een brute en curieuze gang van zaken. Als de normale weg was bewandeld, dan was erbij de volksvertegenwoordiging een beargumenteerd wetsvoorstel ingediend om het CFPB op te heffen. Dat die weg niet is bewandeld, zou er op kunnen duiden dat de regering denkt dat er geen meerderheid voor bestaat. Dat dus niet alle Republikeinen het wetsvoorstel zouden steunen. Maar het zou ook kunnen zijn dat de Trump-regering de uitvoerende macht wil laten overheersen over de wetgevende macht. Dus de trias politica terzijde wil schuiven. 

Hoe dan ook, het is slechts een van de voorbeelden van de wens van  de foute leider en zijn volgelingen om het overheidsapparaat te ontmantelen. Om de ontwikkeling van de democratische rechtsstaat van het iedereen-telt-mee, die begon in de negentiende eeuw, terug te draaien. Op weg naar een stelsel van wetteloosheid, waarin niet de zwakke wordt beschermd tegen de machtige, maar omgekeerd, de machtige tegenover de (opstand van) de zwakkeren.

(Lees nu ook Alles moet instorten. De staatsgreep van Trump en Musk van Casper Thomas in de Groene Amsterdammer.)

Een sociaalwetenschappelijk zicht op het fenomeen van de foute leider - 25 - Foute leiders, hun gedrag en religieus-extremisme

Ik verlang hevig naar een tijd dat het dagelijkse nieuws niet langer beheerst wordt door het gedrag van foute leiders. Maar ja, zo ver is het nog niet.

Wat er gebeurt als een foute leider in een democratie aan de macht komt, is niet verrassend als je er sociaalwetenschappelijk naar kijkt. Neem nu wat er in de Verenigde Staten aan de hand is nu de foute leider Donald Trump tot president is gekozen.

Uitgangspunt is dat het gedrag van de foute leider en van zijn volgelingen vrijwel volledig kan worden begrepen als de uitkomst van het geactiveerd zijn van het statuscompetitiepatroon. Voor wat Donald Trump betreft, volgt daaruit dat hij zich in zijn opnieuw verworven positie zo veel mogelijk wil laten gelden als de Grote Leider, die zijn macht tentoonspreidt, zijn vijanden uit de weg ruimt  en geen beperkingen meer hoeft te accepteren. 

Het gaat bovenal om dat tentoonspreiden. Zijn alleenheerschappij moet voortdurend door zichtbare daden worden bevestigd. Meteen na zijn aantreden moesten er opvallende decreten worden uitgevaardigd, met hemzelf in beeld terwijl hij zelfverzekerd en krachtdadig zijn handtekening zet. Want het zijn minder de inhoud van die decreten die hem motiveren dan het feit dat hij ze met veel uiterlijk vertoon kan uitvaardigen. Door zijn wereldbeeld van fundamentele onveiligheid stelt hem het bereikt hebben van zijn machtspositie, van de top van de statushiërarchie, nog niet gerust. Hij heeft ook dagelijks de bevestiging daarvan nodig en die zoekt hij door onophoudelijk de aandacht op zich te vestigen. 

Vandaar dus die decreten, maar ook dagelijks opvallende besluiten en concessies van anderen die hij zogenaamd weet af te dwingen. Hij legde handelstarieven op aan de bevriende buurlanden Mexico en Canada en trok die weer in nadat beide premiers met Trump gebeld hadden en "concessies hadden gedaan". Die echter uit niets anders bestonden dan dat ze toezegden door te gaan met wat ze al deden. 

Dat laatste werd in de persberichten van het Witte Huis niet vermeld. Daarin ging het erover dat Trump concessies had afgedwongen. Of iets waar is of niet is voor de foute leider altijd minder belangrijk dan dat hij zelf kan geloven dat iets zo is en kan geloven dat anderen dat ook doen. Als hij maar die ervaring, of de illusie, kan hebben dat hij zijn wil aan anderen heeft opgelegd. 

En Dara Kerr meldt in de Guardian dat sinds het aantreden van Trump het Immigration and Customs Enforcement (Ice) vele persberichten liet uitgaan over aanhoudingen en deportaties van immigranten. Dat wekte de indruk dat Trump krachtdadig en snel zorgde voor de massadeportaties die hij in de verkiezingscampagnes beloofd had. Maar nader onderzoek wees uit dat het in alle gevallen over berichten uit het verleden ging, die door Ice waren geüpdatet zodat ze bij Google allemaal bovenaan kwamen te staan.

That four-day operation in Colorado? It happened in November 2010. The 123 people targeted in New Orleans? That was February of last year. Wisconsin? September 2018. There are thousands of examples of this throughout all 50 states – Ice press releases that have reached the first page of Google search results, making it seem like enforcement actions just happened, when in actuality they occurred months or years ago. Some, such as the arrest of “44 absconders” in Nebraska, go back as far as 2008. 

All the archived Ice press releases soaring to the top of Google search results were marked with the same timestamp and read: “Updated: 01/24/2025”.

The mystery first caught the attention of an immigration lawyer who began tracking Ice raids and enforcement actions when Donald Trump took office. She spoke on the condition of anonymity for fear of reprisal from the administration. At first, she was baffled when she clicked on these seemingly new press releases and they detailed Ice raids from more than a decade ago.

We weten niet of het ICE dat op eigen houtje deed of op last van hogerhand, misschien Trump zelf. Maar ook in het eerste geval is duidelijk dat de betreffende ambtenaren wisten met wat voor president ze te maken hadden. Iemand die dol is op voor hem gunstige berichten, of ze nu waarheidsgetrouw zijn of niet.

Natuurlijk heeft de foute leider Donald Trump ook een psychopathische, kwaadaardig-narcistische, ja, sadistische kant. Maar er is ook de welhaast kinderlijke behoefte aan voortdurende erkenning en bevestiging van zijn bijzondere daadkracht en superioriteit. Waarbij wat waar is of niet, minder van belang is. 

En natuurlijk is een foute leider met zulk gedrag ver verwijderd van wat de grote meerderheid van de bevolking acceptabel vindt. Met dagelijkse PR-stunts valt dat niet uit te wissen. De foute leider heeft altijd slechts een beperkt aantal volgelingen. Dat zijn degenen die dat wereldbeeld van onveiligheid delen en die in hem de "strenge vader" zien die als enige bescherming kan bieden en die dus zo machtig mogelijk moet zijn. Dat wereldbeeld van onveiligheid, waarin het ieder-voor-zich geldt, is in de geschiedenis altijd de voedingsbodem voor een persoonlijkheidscultus rond een foute leider.

Daarmee verdraagt dat fenomeen van de foute leider zich dus niet met de democratie. Want in een democratie is de macht van de heersende leiders altijd beperkt. Door het iedereen-telt-mee van het algemeen kiesrecht en periodieke verkiezingen en door de rechtsstaat, waarin iedereen gelijk is voor de wet. 

Dat maakt dat de foute leider naast die van zijn volgelingen ook de steun krijgt van personen en groepen die in hem het middel zien om de democratie omver te werpen. In het geval van Donald Trump gaat dat op voor de rechts-extremistische Amerikanen die zich verenigd hebben in de Heritage Foundation en daaraan gelieerde organisaties en die in 2023 het Project 2025 opstelden, waarin gedetailleerd de maatregelen worden opgesomd die genomen moeten worden gedurende Trumps tweede regeerperiode. 

Met als achterliggende principes dat het gezin als middelpunt van de samenleving dient te worden hersteld, dat daarom de huidige democratische overheid als "cultureel marxistisch" dient te worden  ontmanteld, dat de soevereiniteit en de grenzen van het land dienen te worden verdedigd en dat de door God gegeven mensenrechten dienen te worden beschermd. Hoewel Trump zich in de verkiezingscampagne daarvan probeerde te distantiëren, is alles war er sinds zijn aantreden is gebeurd en aangekondigd volledig in lijn met dat religieus-extremistische Project 2025. 

Dat het gezin het middelpunt van de samenleving zou moeten zijn, wordt zo extreem opgevat dat alle onderlinge hulpverlening en samenwerking zich uitsluitend binnen en tussen gezinnen hoort af te spelen. Sociale zekerheidswetgeving, door de overheid geregelde gezondheidszorg, zorg voor infrastructuur, voor natuurbehoud, voor wetenschappelijk onderzoek, voor het tegengaan van klimaatverandering dient te worden afgewezen. Alles wat de overheid doet, dient te worden gewantrouwd. Want achter die overheid is de Deep State verborgen, die de succesvollen belast en de mislukkelingen beloont. Er bestaat niet een algemeen belang dat boven gezinnen en hun onderlinge persoonlijke verhoudingen uitstijgt. Iedereen hoort voor zichzelf op te komen en als dat niet lukt, dan is er niets anders dan een kans op persoonlijke liefdadigheid. Het is het wereldbeeld van het statuscompetitieve ieder-voor-zich. Met volledige uitsluiting, ja, afkeer van het iedereen-telt-mee van diversity, equity en inclusion (DEI).

Het wereldbeeld dat ook geldt voor de internationale verhoudingen. Internationale verdragen en ontwikkelingshulp zijn uit den boze. Ook staten dienen voor zichzelf op te komen en op eigen houtje hun soevereiniteit te handhaven. Als ze daar te zwak voor zijn, dan gaan ze ten onder en dat hoort ook zo te zijn. 

En dat alles wordt religieus-extremistisch onderbouwd. Omdat de christelijke Bijbelverhalen geen democratische overheid kennen, hoort die democratische overheid er nu ook niet te zijn. Omdat er in die Bijbelverhalen alleen heteroseksuele mannen en vrouwen voorkomen, heeft nu alles wat daarvan afwijkt geen bestaansrecht.

Wat we nu in de Verenigde Staten zien gebeuren is dat dit religieus-extremisme via de foute leider Donald Trump aa de macht is gekomen en probeert zijn wil aan iedereen op te leggen. Doordat de overgrote meerderheid van de Amerikaanse bevolking zulke ideeën afwijst, zal dat niet lukken. Net zo als dat Geert Wilders in ons land niet zal lukken. 

Maar de strijd die nu onvermijdelijk uitbreekt, kan nog met veel ellende gepaard gaan. Laten we maar zo spoedig mogelijk afscheid nemen van deze tijd van foute leiders.