De (zelf-)verontmenselijking van de machtelozen

We wisten al dat machtsongelijkheid er toe leidt dat de machtigen neerkijken op de machtelozen. Dat kan zover gaan dat de machtelozen worden verontmenselijkt, niet meer als mens worden gezien. En dat is een verontrustend verschijnsel, want het creëert de voorwaarden voor discriminatie, vernedering en genocide.

Maar wat doet machtsongelijkheid met hoe machtelozen zichzelf zien? Nieuw onderzoek wijst er op dat machtelozen ook zichzelf verontmenselijken. En dat zou wel eens een deel van de verklaring kunnen zijn voor het verschijnsel dat machtelozen in hun lot berusten en zo lang wachten met in opstand te komen.

De onderzoekers van de studie The Impact of Power on Humanity: Self-Dehumanization in Powerlessness brachten proefpersonen op verschillende manieren in een positie van machteloosheid. Zo moesten ze zich een vroegere situatie voor de geest halen waarin ze in een machteloze positie verkeerden. Of ze moesten een taak uitvoeren waarin ze de rol van ondergeschikte speelden. Of ze zaten in een bezoekersstoel in een kantoor, terwijl iemand anders imposant achter het bureau zat.

Vervolgens werd gekeken hoe de "machtelozen" zichzelf zagen en hoe ze dachten dat anderen hen zagen. In vergelijking met hoe de "machtigen" zichzelf zagen. Daarbij ging het om de vraag of ze een verontmenselijkt beeld van zichzelf hadden.

Dat begrip verontmenselijking (dehumanization) werd eerder in kaart gebracht door Nick Haslam. In Dehumanization: An Integrative Review onderscheidt hij twee vormen van verontmenselijking, de animalistische en de mechanistische. De eerste slaat op het niet deel uitmaken van een cultuur en het amoreel, ongeremd, irrationeel en kinderlijk zijn. En de mechanistische verontmenselijking is gekenmerkt door afwezigheid van emotionele responsiviteit, door starheid, passiviteit, uitwisselbaarheid en oppervlakkigheid.

In het onderzoek werd de mate van beide vormen van verontmenselijking vastgesteld met uitspraken als

I felt like I was an object, not a human
I felt like I was mechanical and cold, like a robot
I felt superficial, like I had no depth
I felt like I lacked self-restraint, like an animal
I felt like I was unsophisticated

Het blijkt dan dat degenen die in een machteloze positie waren gebracht, zichzelf als meer verontmenselijkt zagen dan de machtigen. Bovendien geloofden ze dat ze door anderen, de machtigen en buitenstaanders, ook als meer verontmenselijkt werden gezien. En dit resultaat bleef in stand als gecontroleerd werd voor hoe goed of slecht ze zich voelden en voor hoeveel belang ze hechtten aan de kenmerken van menselijkheid. Opvallend dat zulke op het oog onbeduidende manipulaties toch zulke aantoonbare effecten hebben.

Machtsongelijkheid werkt dus naar beide kanten negatief uit, zowel naar de machthebbers als naar de machtelozen. Dit ligt geheel in de lijn van eerder onderzoek dat liet zien dat een gevoel van macht mensen minder empathisch maakt.

En je moet natuurlijk ook denken aan de uitwerking die totale instituties hebben op mensen die daar deel van moeten uitmaken. Zoals beschreven door Erving Goffman in zijn prachtige Asylums: Essays on the Social Situation of Mental Patients and Other Inmates uit 1961.

Zoals je ook te binnen schiet wat er gebeurde in dat Stanford Prison Experiment, niet alleen met de bewakers, maar ook met de gevangenen. Zie nog eens het bericht Over de verklaring van gruwelijk gedrag - Stanley Milgram en Philip Zimbardo.