Naïviteit in de sociale wetenschappen: de blinde vlek voor menselijke kwaadaardigheid

In de nieuwe studie Psychometric Analysis of a Postulated Set of Evolved Human Motives komen de onderzoekers met een evolutionair-theoretisch onderbouwd antwoord op de vraag naar wat mensen drijft, naar wat hun motivaties zijn. 

Redenerend vanuit het gegeven dat mensen zoals alle levende wezens erop geselecteerd zijn om te overleven en zich voort te planten, komen ze tot een lijst van 15 motieven, die direct of meer indirect daarmee in verband staan. Voor elk motief bedachten ze een aantal uitspraken, waarop deelnemers aan het onderzoek konden antwoorden met eens of oneens. Na verschillende factoranalyses van die antwoorden, bleven er uiteindelijk deze 14 motieven over (met de bijbehorende uitspraken; schuif de balk aan de rechterkant van de tabel helemaal naar beneden om de tekst eronder door te kunnen lezen):

Reduced Human Motives Scale*.

Motive	Q	Item	Percent agree/strongly agree
Lust	Q2	I like to experiment with different sexual positions	50
	Q4	The sheer pleasure of sex is one of life's great rewards	61
	Q7	I hope I'll still be having sex regularly when I get old	61
Hunger	Q15	I really enjoy every bite of what I eat	63
	Q17	Throughout the day, I am always looking forward to the next meal	42
	Q19	I enjoy shopping for food	59
Fear	Q31	I could easily stand up to someone if they threatened me	58
	Q35	I would never go skydiving	63
	Q37	I enjoy going on roller coasters	36
Disgust	Q43	I would be disgusted to find mold on some food I was eating	75
	Q44	Smelling milk that has gone off makes me nauseous	58
	Q50	I always keep my kitchen free from any germs	61
Attract	Q52	I like to dress provocatively	13
	Q56	My friends would say I'm a flirt	23
	Q59	I like to hang out where I might meet desirable partners	14
Love	Q62	I am happiest when I am with a person I love	74
	Q64	I'd rather spend time with my partner than do anything else	57
	Q69	Finding your ideal life partner is the best thing that can happen to you	69
Nurture	Q71	The smile of a child is one of the most beautiful things on the planet	73
	Q72	Being a parent is the most important role one can play in life	68
	Q73	Doing the little things that are needed to make sure a child is safe and secure give me satisfaction	75
Hoard	Q85	I always like to keep plenty of spare items around just in case I need them	62
	Q86	I feel secure when I'm surrounded by stuff that might come in handy	60
	Q87	I'm always buying things that I don't really need	28
Create	Q94	I constantly make small improvements to the things I own	49
	Q97	I would like to build my own house	52
	Q100	I like coming up with new inventions	34
Affiliate	Q103	I spend a lot of time keeping in contact with my friends	37
	Q104	I can't say I know a lot of people	43
	Q106	I prefer to work in a team	37
Status	Q111	Much of what I do is designed to improve my social position	14
	Q113	Holding a well-respected position in society is important to me	26
	Q118	I enjoy showing off things that tell people I'm important	20
Justice	Q121	I would scold anyone who was inconsiderate to others	56
	Q122	I get angry when I see someone take advantage of others	85
	Q127	I am not afraid to stand up for the right thing	79
Curiosity	Q131	It would be a great thrill to discover something no one has ever known before	76
	Q133	I get a lot of pleasure from discovering how things work	65
	Q134	I am fascinated by going to places I haven't visited before	76
Play	Q145	I've always enjoyed play acting	25
	Q147	I love to learn new skills	72
	Q150	I enjoy contemplating new ideas	74

De hele lijst is interessant, maar het gaat mij nu in het bijzonder om het statusmotief. Want de aard van de drie uitspraken waarmee dat motief is geoperationaliseerd, bevestigt weer eens dat sociale wetenschappers een blinde vlek hebben voor de kwaadaardige kant van de menselijke sociale natuur. Er is in hun evolutionaire aanpak, die op zichzelf waardering verdient, geen plaats voor de innerlijke tegenstrijdigheid tussen gemeenschapsgedrag (het Affiliate motief) en statuscompetitiegedrag (het Status motief). 

Daardoor kiezen ze voor drie wel heel onschuldige operationaliseringen van dat statusmotief. Als ze zich het belang hadden gerealiseerd van de aard van de sociale omgeving, dan hadden ze er oog voor gehad dat het voor wat mensen nastreven uitmaakt of die omgeving veilig of onveilig is. In een veilige omgeving vertonen mensen gemakkelijk gemeenschapsgedrag, dus gedrag dat geleid wordt door het Affiliate motief. 

Maar de sociale omgeving kan ook onveilig zijn en dan wordt het statusmotief getriggerd. Want die onveiligheid is er doordat anderen in je sociale omgeving het niet goed met jou voorhebben en precies dat statuscompetitiegedrag vertonen. Dan moet je je verdedigen. En dat kan een veel kwaadaardiger motief inhouden dan je positie willen verbeteren, gerespecteerd willen worden of indruk willen maken. 

Als anderen erop uit zijn om jou te overheersen, of als je denkt dat dat zo is, en je wilt daar niet in berusten, dan moet je je agressieve en krachtdadige kant laten zien. Dat gaat het niet meer om het onschuldige streven naar status, maar om een statusstrijd. Lees nog eens wat ik over de Dual Mode-theorie schrijf in Een sociologie die ertoe doet: een realistisch normatief kader voor sociale hervormingen.

Natuurlijk is er in de sociale wetenschappen wel oog voor die statusstrijd en voor de daarbij horende kwaadaardigheid. Denk aan het onderzoek naar de twee wereldbeelden van het rechtsextremisme, het beeld van de gevaarlijke wereld en dat van de wereld als een amorele jungle. Daaruit blijkt de agressieve kant van de menselijke sociale natuur, die de kop kan opsteken als het erom gaat om zo hoog mogelijk in de statushiërarchie terecht te komen. Altijd ten koste van anderen.

Maar als sociale wetenschappers zich meer in het algemeen bezig houden met de aard van de menselijke sociale natuur, met wat mensen drijft, zoals in deze studie, dan vervallen ze in een wereldvreemde naïviteit. Zelfs ook als ze wel degelijk oog hebben voor de evolutionaire achtergrond.

Ik blijf me daarover verbazen.