Over de verklaring van gruwelijk gedrag - Stanley Milgram en Philip Zimbardo

"Charles" reageerde eergisteren op het bericht Moreel besef en de "fallacy of misplaced concreteness": opvoeders en God, dat handelt over het grotendeels onbewuste ontstaansproces van morele intuïties (vergelijkbaar met het aanleren van taal) en onze neiging om een concrete oorzaak voor ons moreel besef aan te wijzen. En daarmee de fout van de misplaatste concreetheid (fallacy of misplaced concreteness) te maken. In dat bericht ging het over opvoeding en God als zulke concretere oorzaken. "Charles" schreef:

Ontdek dit blog zojuist terwijl ik met een half oog naar Schindler's List kijk. Ik ken de film al en die maakt me niet vrolijk.
Vanwaar het ontbreken van moreel besef bij Duitse officieren en soldaten. Van Duitse krijgsgevangenen in Engelse kampem weten we dat Duitse soldaten het doden (moorden) vrij snel 'onder de knie hadden'. Ze leken er verrassend weinig moeite mee te hebben.
Bestaat er wetenschappelijk onderzoek over dit onderwerp.
(Ik had net Het Misverstand Opvoeding van Harris weer eens ter hand genomen).

Of er wetenschappelijk onderzoek over dit onderwerp bestaat? Wat kan ik daar op antwoorden?

Eerst maar over die verwijzing naar Het Misverstand Opvoeding van Judith Rich Harris. Dat boek maakt duidelijk dat kinderen vooral worden beïnvloed door wat ze buiten de sfeer van het eigen gezin observeren en meemaken. En veel minder door wat hun ouders hen vertellen en leren. Vergelijk mijn berichten over de mythe van de opvoedbaarheid. Dat betekent dat het dus veel uitmaakt voor hoe een kind zich sociaal en moreel ontwikkelt, hoe die sociale omgeving buiten het gezin er uit ziet. Heerst daar geen morele gemeenschap, maar een toestand van anonimiteit of zelfs een toestand van statuscompetitie, dan is er weinig kans op een gunstige sociale en morele ontwikkeling. En dus is het morele kompas op volwassen leeftijd, dat ons beïnvloedt via de emoties van goed en kwaad, maar zwak aanwezig. En dat betekent weer dat de drempel die ons moet tegenhouden om gruwelijkheden te verrichten, laag is.

Deze verklaring voor gruwelijk gedrag, voor het moorden en afslachten van medemensen, is een toepassing van de evolutionaire theorie van de socialisering oftewel de theorie van de levensloop-strategie. Deze verklaring wijst er op dat de aard van de sociale omgeving waarin mensen opgroeien de kans op het plegen van dit soort misdaden verhoogt.

Uiteraard is er de aanvullende verklaring die oorzaken zoekt in de omstandigheden waaronder mensen handelen. Ook als bij iemand die morele drempel lager is, dan wil dat nog niet zeggen dat hij of zij voortdurend gruwelijkheden begaat. Deze verklaring wordt daarom ook wel situationeel genoemd. Wat zijn de kenmerken van situaties waarin mensen er toe worden gebracht om vreselijke dingen te doen? Onderzoekers die daar een antwoord op hebben proberen te geven, zijn Stanley Milgram en Philip Zimbardo.

Stanley Milgram voerde in de jaren 60 van de vorige eeuw zijn bekend geworden gehoorzaamheidsexperimenten uit. Onder het mom van het gezag van de wetenschap bleek hij in staat om mensen er toe brengen om anderen zelfs in extreme mate te pijnigen. Althans, de proefpersonen werden in de waan gebracht dat ze de pijn, elektrische schokken, ook echt aan iemand toedienden. Kenmerkend voor de situatie was dat het mensen gemakkelijk werd gemaakt om de verantwoordelijkheid voor hun daden bij iemand anders neer te leggen. Over de interpretatie van de uitkomsten van deze experimenten is veel te doen geweest. Lees daarover de behoorlijk goede wikipedia-tekst waar ik hierboven naar link.

Het andere bekende onderzoek is het Stanford Prison Experiment dat Philip Zimbardo in de jaren 70 van de vorig eeuw uitvoerde. Hij simuleerde een gevangenis door studenten de rollen van gevangen en cipiers te laten spelen. Dat experiment liep volledig uit de hand omdat de cipiers overgingen tot martelingen en de gevangenen daarin leken te berusten en zelfs hun medegevangenen die er tegen in opstand kwamen koeioneerden. Na zes dagen moest het experiment worden afgebroken om nog grotere ongelukken te voorkomen. Zimbardo zelf geraakte in gewetensnood omdat hij zichzelf verweet te lang te hebben gewacht met ingrijpen. Pas decennia later was hij in staat om er uitvoerig over te schrijven, in zijn in 2007 verschenen boek The Lucifer Effect. How Good People Turn Evil. Zie ook de website van het boek.

Wat er nu precies valt te leren van dat Stanford Prison Experiment, weet ik eerlijk gezegd nog niet zo goed. Ik heb dat boek in mijn kast staan, maar ben tot nu toe eigenlijk niet verder gekomen dan de eerste alinea, waarin Zimbardo schrijft:

I wish I could say that writing this book was a labor of love; it was not that for a single moment of the two years it took to complete. First of all, it was emotionally painful to review all of the videotapes from the Stanford Prison Experiment (SPE) and to read over and over the typescripts prepared from them. Time had dimmed my memory of the extent of creative evil in which many of the guards engaged, the extent of the suffering of many of the prisoners, and the extent of my passivity in allowing the abuses to continue for as long as I did - an evil of inaction.

Ik ben wel hevig geïnteresseerd en vind dat ik me er in behoor te verdiepen. Maar tot nu toe schuif ik het voor me uit. Datzelfde doe ik met dat boek Soldaten. Over vechten, doden en sterven, waar "Charles" naar verwijst en dat ook in mijn kast staat.  Je wilt de dagen ook nog wel wat plezierig door komen. Mocht ik nog een keer moed vatten, dan volgen er aanvullende berichten.