Maar een statushiërarchie kan ook extreme vormen aannemen, waarin onderdrukking, geweld en moordpartijen er deel van gaan uitmaken. Dat gebeurt vooral als mensen er moeilijk aan kunnen ontsnappen en dat is vaak zo in een nationale statushiërarchie, als dus een hele nationale staat gekaapt wordt door een narcistische psychopaat. Maar hoe krijgt die dat voor elkaar?
Uit de berichten over het Hitler-bewind op dit blog is duidelijk geworden dat daarvoor veel aanhangers en medeplichtigen nodig zijn. En veel anderen die zo lang dat gaat de andere kant op kijken. Het tot stand komen van zo'n extreme statushiërarchie is dus een sociaal proces, waar heel veel mensen, eigenlijk een gehele bevolking, bij betrokken zijn.
En tegelijk is het een proces dat sociaalwetenschappelijk moeilijk is te bestuderen. Dat wil zeggen, moeilijk met de gebruikelijke methoden, zoals die van het vragenlijstonderzoek en van het laboratoriumonderzoek. Dat betekent dat je op historisch en journalistiek werk bent aangewezen. Vandaar dat ik me wat het Hitler-bewind betreft baseerde op o.a. Tot de laatste man. Duitsland 1944-1945 van Ian Kershaw en Kanttekeningen bij Hitler van Sebastian Haffner.
Over het Stalin-bewind, qua gruwelijkheid wedijverend met nazi-Duitsland, heb ik nu vorige week De rusteloze geest. Russen herinneren zich Stalin van Adam Hochschild uitgelezen. De journalist Adam Hochschild, echtgenoot van de sociologe Arlie Russell Hochschild, spreekt vloeiend Russisch en reisde in de jaren negentig een half jaar door Rusland, interviews houdend met overlevenden van de Goelag, met voormalige kampbewaarders en leden van de geheime dienst en veel anderen.
Dat was in de tijd dat Memorial actief was, een beweging die de misdaden van het Stalin-bewind openbaar wilde maken, al was het maar ter nagedachtenis aan de miljoenen (twintig miljoen?) slachtoffers. En die zich wilde inzetten voor mensenrechten. Of Memorial nu ook nog actief is, weet ik eigenlijk niet. De Nieuws-sectie van hun website stopt halverwege 2012. Poetin?
Ook bij wijze van aantekeningen voor mijzelf, vermeld ik enkele passages uit hoofdstuk 16 van het boek van Hochschild, dat de titel Haai en engel draagt. De titel wordt toegelicht in deze passage (p. 272):
Misschien worden sommige mensen als heiligen geboren en sommige als duivels, maar de meesten van ons bevinden zich daar ergens tussenin en worden uiteindelijk beïnvloed door wat degenen om ons heen doen. Het zijn de structuur en de gewoontes en de verdeling van de macht in de maatschappij waarin we leven die ervoor zorgen dat de haai 'goed afgericht' blijft. Anders kunnen engelen ook te snel in haaien veranderen.Dat laatste gebeurde in de grote Zuivering die in de Stalintijd werd doorgevoerd. Hoe ging dat? Welnu (p. 277):
Net als de rest van de sovjeteconomie opereerde de gehele Zuivering vanuit een stelsel van productienormen. Maar Spragovski (een van Hochschilds informanten) benadrukte terwijl hij doorging met zijn beschrijving, dat deze normen geen maxima waren, maar minima. Hij legde uit: "In de documenten waren bevelen te vinden waarin exacte aantallen werden gegeven. Je kreeg bijvoorbeeld opdracht om, laten we zeggen, tienduizend mensen te arresteren en dood te schieten. Maar je mocht er ook twintig-, dertig- of veertigduizend arresteren. Hoe meer "vijanden van het volk" je arresteerde, des te hoger je score was. Als gevolg van dergelijke bevelen daagde de NKVD in Tomsk de afdeling in Novokoeznetsk uit tot een socialistische wedkamp. De steden waren even groot. Wie kon er meer mensen arresteren? Het bleek dat Tomsk meer mensen had gearresteerd en geëxecuteerd dan Novokoeznetsk.Het ging er niet om dat de handlangers en de uitvoerders bevelen moesten uitvoeren, maar dat ze voortdurend moesten kunnen laten zien dat ze zich voldoende inspanden om "vijanden van het volk" te vinden, te verhoren, te martelen, te laten bekennen en naar strafkampen te sturen of meteen te executeren. En wat voldoende was, werd vergelijkenderwijs vastgesteld. Dus maakte het alles uit dat jouw "score" niet ging achterlopen bij die van anderen. Als dat zo was, dan waren er weer anderen die sterk gemotiveerd waren om dat op te merken en dat naar boven toe te rapporteren. Waardoor hun "score" weer gunstiger werd. Een duivels sociaal proces waaraan niet viel te ontsnappen.
Waardoor het er al helemaal niet meer toe deed of de slachtoffers nu wel of niet echte misdaden hadden begaan (p. 276):
'Wat de specifieke misdrijven waren waarvan ze werden beschuldigd? In Kolpasjevo bijvoorbeeld werd gezegd dat ze van plan waren een brug over de Ob op te blazen. Maar in die tijd bestond die brug helemaal niet! In Tomsk werden mensen aangeklaagd omdat ze een brug over de Tom, die ook niet bestond, de lucht in wilden laten vliegen.'
De Zuivering had per slot van rekening niets te maken met het bestraffen van mensen vanwege werkelijk begane misdaden. Voor zover ze een bewust doel had, was dit om aan te zetten tot angst en gehoorzaamheid.Ja, dat zal te maken hebben met die narcistische psychopaat aan de top, die de gedachte niet zou kunnen verdragen dat ondergeschikten anders handelden dan uit angst en vrees. En daardoor uit de voortdurende wens om naar boven toe te behagen. Waardoor ze geen engelen meer kunnen zijn, hoe graag ze dat ook zouden willen, maar haaien. Zo werkt de extreme statushiërarchie. En dat patroon komt natuurlijk sterk overeen met dat van het Hitler-bewind. Hitler hoefde nauwelijks gedetailleerde bevelen te geven en deed dat ook niet. De handlangers en uitvoerders hadden aan een half woord genoeg.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten