Sociaalwetenschappelijk gezien is het politieke landschap gemakkelijk te begrijpen: het ieder-voor-zich leidt tot een sociaal inferieure toestand

Sociaalwetenschappelijk gezien is de aard van het politieke landschap door de tijden heen altijd de uitkomst van de innerlijk tegenstrijdige menselijke sociale natuur die een weg moet zien te vinden in de evolutionair gezien nieuwe sociale omgeving van de democratische nationale staat. Als vooral het gemeenschapspatroon van het iedereen-telt-mee geactiveerd is, dan is een politieke positie waarin de overheid de verantwoordelijkheid draagt voor dat iedereen-telt-mee de uitkomst. Als daarentegen het statuscompetitiepatroon van het ieder-voor-zich actief is, dan komt daar een positie uit tevoorschijn waarin de overheid zoveel mogelijk moet terugtreden en ruimte moet maken voor de markt. De eerste positie noemen we links en de tweede noemen we rechts.

Zolang de menselijke sociale natuur niet verandert, en dat is voorlopig niet het geval, en zolang de  democratische overheid bestaat, zullen we met dat politieke landschap te maken hebben. Dat maakt dat door allerlei oorzaken perioden waarin de politiek meer de kant opgaat van het gemeenschapspatroon, dus van politiek links, afgewisseld zullen worden met perioden waarin het statuscompetitiepatroon, dus politiek rechts, domineert. Dat zou een onophoudelijk heen-en-weer kunnen inhouden, maar sociaalwetenschappelijk gezien verwacht je een collectief leerproces waarin wij met zijn allen met vallen en opstaan ontdekken dat de gemeenschapstoestand van het iedereen-telt-mee naar menselijk welzijn superieur is aan de statuscompetitietoestand van het ieder-voor-zich. 

Anders gezegd, sociaalwetenschappelijk gezien is hoop op een beter toekomst gerechtvaardigd. Obama was een eloquent vertolker van dat inzicht: "Hope is that thing inside us that insists, despite all the evidence to the contrary, that something better awaits us if we have the courage to reach for it and to work for it and to fight for it." (in zijn toespraak na zijn overwinning in de voorverkiezing in Iowa, 3 januari 2008). 

Maar nu naar de actualiteit van het politieke landschap. We hebben tientallen jaren achter ons waarin het statuscompetitiepatroon van het ieder-voor-zich de politiek domineerde. De overheid trad terug en de markt moest het werk doen. De politici en de kiezers geloofden deels dat de markt zou zorgen voor meer welvaart voor iedereen en deels dat zijzelf er beter uit zouden komen. Een gevolg was dat door deregulering de economische instabiliteit toenam, culminerend in de kredietcrisis van 2008-2010. En een gevolg was dat de inkomens- en vermogensongelijkheid toenamen en dat het bestaan voor grote delen van de bevolking onzekerder werd. Het vertrouwen in de politiek nam af en het rechts-extremisme stak de kop op. 

Er ontwikkelde zich een sociaal inferieure toestand. De extreme variant daarvan zien we in de Verenigde Staten, waar een foute leider aan de macht is gekomen, die niet alleen de democratie wil afschaffen, maar ook alle overheidsvoorzieningen die ten dienste staan van het iedereen-telt-mee. Iedereen moet zichzelf maar zien te redden en als dat niet lukt, jammer dan. De exorbitant rijken, het Grote Geld, is aan de macht en sluit zich af van de noden van het gewone volk. Er is alleen nog maar het ieder-voor-zich. De  Republikeinse volksvertegenwoordigster Joni Ernst reageerde op de inschatting dat door de voorgenomen Republikeinse "One Big Beautiful Bill Act" mensen zouden overlijden met "Dood gaan we allemaal". Een andere Republikein, Mitch McConnell, reageerde op de kritiek op de voorgenomen afbraak van het Medicaidprogramma, waar miljoenen kwetsbare Amerikanen van afhankelijk zijn, met  "Daar komen ze wel weer overheen". Illustraties van de wereldvreemdheid waar het ieder-voor-zich aan de top toe leidt. 

Mildere varianten zien we in het Verenigd Koninkrijk en in Duitsland, waar weliswaar de sociaaldemocraten (mede) de regering vormen, maar waar de overheid nog steeds als ondergeschikt wordt gezien aan de markt.

En dan is er ons eigen land. Waar de dominantie van het ieder-voor-zich uitliep op een extreemrechtse regering die uit elkaar is gevallen, waarna we afstevenen op nieuwe verkiezingen. Waar de geringschatting van het belang van de overheid voor het menselijk welzijn "de Nederlandse polycrisis" tot stand heeft gebracht. Tekort aan rechters, te lange wachtlijsten in de geestelijke gezondheidszorg, tekort aan huisartsen, de acht jaar kortere levensverwachting van mensen in een lagere sociaaleconomische positie, ernstige personeelstekorten en verouderde computersystemen bij de Belastingdienst, achterstallig onderhoud aan de infrastructuur, sterk opgelopen woningtekort, sterk achterblijvende wetgeving op het gebied van natuur, biodiversiteit en klimaatverandering, de stikstof- en mestcrisis, tekorten in de jeugdzorg, tekortschieten in het verschaffen van een sociaal minimum, de Toeslagenaffaire, de zelf veroorzaakte crisis in de asielopvang, jarenlange onwil om te erkennen dat gaswinning aardbevingen veroorzaakt. 

Een indrukwekkende, en nog onvolledige, lijst van aanwijzingen dat we in een sociaal inferieure toestand zijn terechtgekomen. 

Dit alles kwam weer bij mij op toen ik het bericht in ESB las dat een derde van het huidige woningtekort is veroorzaakt doordat na de kredietcrisis van 2008-2010  de woningbouw instortte: Een derde huidig woningtekort te herleiden naar kredietcrisis. Terwijl er op die financiële crisis juist gereageerd had moeten worden met het aanjagen van de (overheids-)investeringen, kozen de politici er voor om juist te gaan bezuinigen. Denk aan de bezuinigingszeepbel. De overheid moest juist een kopje kleiner gemaakt worden. Nog meer markt, nog minder overheid.

En ik moest denken aan de huidige problemen met die andere collectieve voorziening, het stroomnet. Dat moet opgetuigd worden om in de sterk toegenomen vraag naar en aanbod van elektriciteit te kunnen voorzien. Daar wordt nu hard aan gewerkt, maar het is te laat. Al in 2015 waarschuwde de Algemene Rekenkamer dat het stroomnet zou vastlopen. Maar het beleid stond stil, want ja, de markt diende het werk te doen. In 2022 verzuchtte oud-topambtenaar Bernhard ter Haar dat veel eerder begonnen had moeten worden met de uitbreiding van het stroomnet. Zie De pijn van tien jaar gebrekkige investeringen door de kabinetten-Rutte.

Waarom gebeurde dat niet? 

Weinig mensen kunnen die vraag zo goed beantwoorden als Bernard Ter Haar. Hij draaide tot zijn pensionering, eerder dit jaar, decennialang mee in de bovenste laag van de ambtenarij. Vooral in de afgelopen tien jaar zag hij het bij de rijksoverheid misgaan. Bij veel ministeries verdwenen ambtenaren met kennis van zaken. De overheid die overbleef, moest klein zijn, en efficiënt.

Met die nieuwe missie verslapte de interesse in het aanpakken van grote maatschappelijke problemen. Ter Haar weet nog dat hij in 2010 – hij was in die tijd directeur-generaal Milieu op het ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer (VROM) – leiding gaf aan een nieuw programma om voortaan duurzaam in te kopen, van de kantoormeubels en de printers tot de pennen. „We waren eruit, het was afgestemd, zelfs het bedrijfsleven hadden we meegekregen. Toen kwam het kabinet-Rutte I en dat heeft daar een dikke streep doorheen gezet. Het is helemaal gecanceld. Dit probleem bestaat niet, zei dat kabinet. Nu wordt het weer opnieuw opgetuigd. Dan heb je dus een achterstand van tien jaar.”

Tussen 2011 en nu viel de omvang van de overheidsinvesteringen terug met een kwart – van 4,3 naar 3,1 procent van het bbp. Het gebruikelijke refrein van de kabinetten-Rutte – Rutte trad aan als premier in 2010 – was dat investeren in de eerste jaren helemaal geen mogelijkheid was, omdat er geen geld was. In plaats daarvan werd onder Rutte I en II fors bezuinigd. Zo had het niet gehoeven, zegt econoom Jasper Lukkezen, die doceert aan de Universiteit Utrecht: „We hebben bezuinigd zonder goed naar de toekomst te kijken.”

Die geringschatting van de rol van de overheid, zo kenmerkend voor het ieder-voor-zich in de politiek, leidt onvermijdelijk tot een sociaal inferieure toestand.

Een lange weg naar een sociaalwetenschappelijk zicht op mensen en samenleving -8- In 1965 ging ik sociologie studeren. Wat ging daaraan vooraf? - 6 -

Wat er natuurlijk ook aan mijn studie sociologie voorafging, was mijn loopbaan in het voortgezet onderwijs. Die speelde zich af aan het Openbaar Lyceum in Heerenveen, ruim een half uur fietsen van Akkrum. Het begin daarvan was moeizaam. Ik dagdroomde afwisselend over een toekomst als profvoetballer, met Heerenveen-speler Abe Lenstra als idool, en als kunstschilder. Huiswerk maken stond me tegen. Meteen in de eerste klas bleef ik zitten. 

Daarna begon het tot me door te dringen dat wat ik verder ook met mijn leven wilde, het maar beter was om een diploma te halen. En ik begon me voor sommige vakken te interesseren, waarbij het hielp dat er een paar goede leraren waren. In 1963 haalde ik mijn HBS-B diploma. Bij de diploma-uitreiking bleek dat ik van de school de beste leerling Duits was, want de leraar had mij uitgekozen om het door de Duitse ambassade voor dat jaar uitgekozen boek in ontvangst te nemen ("In Anerkennung besonderer Leistungen in der deutschen Sprache"). Dat boek, Stefan Andres, Novellen und Erzählungen, heb ik nog altijd in de kast staan, maar eerlijk gezegd nooit gelezen.

Het was de tijd van de opkomende jeugdcultuur. Er was een relletje in Heerenveen na de vertoning van de film Blackboard Jungle met muziek van Bill Haley (Rock Around the Clock). De redactie van het regionale dagblad de Friese Koerier, in 1969 opgegaan in de Leeuwarder Courant, wilde een jongerenpagina beginnen en vroeg de leraar Nederlands van het Openbaar Lyceum om leerlingen voor te dragen die de redactie van die pagina zouden vormen. Zo belandde ik in de redactie van die jongerenpagina. We vergaderden in een van de redactielokalen van de krant aan de Lindegracht in Heerenveen. De Friese Koerier was in 1952 opgericht en had abonnees in het midden en zuidoosten van Friesland en in de kop van Overijssel. Het had landelijke bekendheid door de hoofdredacteuren Fedde Schurer, die ook Tweede Kamerlid was voor de PvdA, en Laurens ten Cate. Bekende redacteuren waren de romanschrijver Rink van der Velde en Hylke Speersta. Luister ook deze aflevering van Het spoor terug. 

Voor die jongerenpagina schreef ik boekrecensies en gedichten. En toen ik in militaire dienst was, berichten van een dienstplichtig soldaat uit La Courtine, die naar stijl sterk waren beïnvloed door het in 1963 verschenen Op weg naar het einde van, toen nog, Gerard Kornelis van het Reve. In de zomermaanden voor en na die militaire dienst nam de krant mij aan als jongste verslaggever. Dat was een leerzame tijd. Ik maakte fouten en kreeg dat te horen. Ik leerde er om onder tijdsdruk ook voor de gewone krantenlezer begrijpelijke teksten af te leveren, met gepaste gebruikmaking van clichés. Puberale neigingen om origineel te willen zijn, leerde ik te onderdrukken. Clichés moesten juist niet worden vermeden. 

Aan het eind van die tweede periode bij de krant kreeg ik te horen dat ik ook wel mocht blijven. Laurens ten Cate hield mij voor hoe ik een journalistieke carrière zou kunnen opbouwen: ik moest een jaar naar Berlijn, een jaar naar Parijs en een jaar naar Londen. Ik zag praktische problemen opdoemen en was sceptisch, ook al omdat ik wist dat hij dat zelf niet had gedaan. 

Maar bovendien had ik toen al besloten om sociologie te gaan studeren. De studeerkamer leek beter bij mij te passen. Wordt vervolgd.

Een lange weg naar een sociaalwetenschappelijk zicht op mensen en samenleving -7- In 1965 ging ik sociologie studeren. Wat ging daaraan vooraf? - 5 -

Dit is uit 1962 (hier het vorige bericht): 

Enige maanden geleden is in Akkrum het Politiek Jongeren Dispuut "ARENA" opgericht. Zoals in de statuten is vastgelegd beoogt deze organisatie een bijdrage te leveren aan het beter functioneren van de democratie, o.a. door voor haar leden de mogelijkheid te scheppen om tot een meer gefundeerde meningsvorming te komen. Een toelichting op de noodzaak van dit werk en de manier waarop "Arena"het aanpakt, vindt u hierbij. 

Het is de eerste alinea van de kladversie van de subsidieaanvraag die we in dat jaar indienden bij de gemeente Utingeradeel. Zie hiernaast de foto van de eerste pagina. 

Het handschrift is dat van mijn broer Wobbe, in 2002 overleden, die het brein en de organisator was van dit geval van 'zelforganisatie". Wobbe studeerde scheikunde in Groningen, maar dat belette hem niet om in Akkrum in de weekends en vakanties "een bijdrage te leveren aan het beter functioneren van de democratie". Hij was toen 23 jaar en ik, vijf jaar jonger, hielp hem daarbij. Wij behoorden tot de sociaaldemocratische zuil, maar we gingen het dorp door en belden aan bij jongeren waarvan we wisten of vermoedden dat ze lid of aanhanger waren van een van de politieke stromingen in het dorp. Met de vraag of ze wilden meedoen. 

En dat wilden ze.

In de eerste maanden van 1962 werden door persoonlijke gesprekken ruim twintig geïnteresseerde jongeren gevonden. In april werd een proefbijeenkomst gehouden , waar de heer L.O. ten Cate, adjunct-hoofdredacteur van de Friese Koerier, sprak. Er waren 17 aanwezigen en op deze avond is besloten in september officieel te starten. 

De oprichtingsbijeenkomst in september was gewijd aan een vergelijking van liberalisme en socialisme. Er werd gediscussieerd met de heren Bosman en Krooshof, resp. lid van de JOVD en van de jongerengroep van de PvdA. Van de 23 aanwezigen gaven zich 21 op als lid. Het bestuur en de raad van advies werden gekozen. 

Tenslotte werd op 15 december j.l. een bijeenkomst gehouden waarop de heer W.R. de Roos, oud-voorzitter van Arjos in Friesland over de christelijke politiek sprak. Hier waren ongeveer dertig mensen aanwezig. Op alle bijeenkomsten is een intensieve discussie gevoerd, die ondanks de vaak zeer uiteenlopende meningen steeds in een uiterst plezierige stemming is verlopen. Wij kunnen vaststellen dat een van de fundamentele aspecten van een democratische houding, nl. de bereidheid om elkaars standpunt zo objectief mogelijk te onderzoeken, bij onze leden zeker aanwezig is.

Maar het ging ons ook om de bereidheid om je te informeren als een noodzakelijk element van een democratische houding. Daarom werden er abonnementen op een aantal tijdschriften afgesloten. En we begonnen een eigen tijdschrift, een clubblad, waarin de leden hun bijdragen kwijt konden. 

Uiteindelijk waren er 32 leden, 24 uit Akkrum en 8 uit de omringende dorpen. Een van die 8 moet Enneüs Heerma, de latere CDA-voorman, zijn geweest. In een interview van ook al weer lang geleden vertelde hij dat zijn interesse in de politiek was begonnen toen hij, boerenzoon in Oldeboorn, begin jaren zestig een bijeenkomst over politiek bezocht die door "jongens in Akkrum" werd georganiseerd.

Die subsidieaanvraag werd toegewezen. Met een toegekend bedrag van 125 gulden konden we de begroting sluitend maken en sprekers aantrekken. Ik herinner me een avond met Rudi Boltendal, toen adjunct-hoofdredacteur van de Friese Koerier (Laurens ten Cate had Fedde Schurer opgevolgd als hoofdredacteur) en een avond met Paul Valkenburg, toen hoogleraar politieke sociologie in Groningen.. 

Erop terugkijkend, herinner ik me hoe serieus we dit alles namen. Democratie was belangrijk en het was vanzelfsprekend dat je je in politieke kwesties verdiepte en er met andersdenkenden over discussieerde. Wat wij in Akkrum deden, vonden we, hoorde eigenlijk overal te gebeuren. We brachten verschillende politieke gezindten bij elkaar, met het gedeelde besef van het belang van de democratie. De democratie waarin iedereen meetelt en waarin je elkaars tegenstander kunt zijn, maar nooit elkaars vijand. 

We waren kortom jong en idealistisch. Zo idealistisch dat we aan iets begonnen dat, na aanvankelijke successen, toch gedoemd was na een paar jaar uit elkaar te vallen. Jongeren werden ouder en er waren geen opvolgers. Maar ik hield er aan over dat iets wat niet voor de hand ligt, soms toch tot de mogelijkheden behoort. Als er maar iemand is, of er een paar zijn, die genoeg idealistisch zijn om er gewoon aan te beginnen.

Nu, in 2025, wordt her en der de democratie bedreigd en om zeep geholpen. Er is tussen toen en nu toch niet zo goed gezorgd voor de goede werking van de democratie.

De limitaristen hebben gelijk: zonder een rijkdomsgrens is het iedereen-telt-mee van de gemeenschapstoestand uitgesloten

De morele intuïtie van het iedereen-telt-mee van het gemeenschapspatroon behelst dat iedereen recht heeft op een menswaardig bestaan en daarmee dat we er met zijn allen voor dienen te zorgen dat niemand in armoede hoeft te vervallen als de middelen voorhanden zijn om zulks te voorkomen. 

De naoorlogse verzorgingsstaat, met sociale zekerheid en gelijke kansen op onderwijs, was een uitwerking van deze morele intuïtie ('de gemeenschap georganiseerd in de staat"). In die uitwerking was ook het inzicht verwerkt dat niet alleen armoede, maar ook excessieve rijkdom moest worden voorkomen. Er was geleerd dat extreme rijkdom niet alleen de democratie in gevaar bracht, maar ook negatieve economische gevolgen had. Ook als er geen armoede is, activeert de mogelijkheid om extreem rijk te worden gemakkelijk het ieder-voor-zich van het statuscompetitiepatroon. Dat had geleid tot de extreme zelfverrijking die voorafging aan de Grote Beurskrach van 1929 en de daaropvolgende depressie (Zelfverrijking in de financiële sector en financiële crises). Bovendien zijn er de aanwijzingen dat grote inkomensongelijkheid negatieve sociale gevolgen heeft in de vorm van het aanwakkeren van de statuscompetitie. 

Er zijn kortom goede economische en sociaalwetenschappelijke argumenten om ook als er geen armoede is, grote ongelijkheid en excessieve rijkdom te beperken. Vandaar dat de limitaristen pleiten voor een rijkdomsgrens. De politiek filosoof Dick Tmmer deed dat in het interview in de Volkskrant: Sommige mensen zijn té rijk, zegt filosoof Dick Timmer. En dat gaat om veel meer dan geld alleen. Eerder was er het boek van hoogleraar toegepaste ethiek Ingrid Robeyns: Limitarisme. Pleidooi tegen extreme rijkdom.

Dat inzicht in de noodzaak van een rijkdomsgrens leidde er in die naoorlogse jaren van de opbouw van de verzorgingsstaat toe dat er hoge marginale tarieven waren in de inkomstenbelasting, tot rond de 90 procent voor de hoogste inkomens. Die werden sinds de jaren zeventig stapsgewijs verlaagd, met het argument dat dat juist goed zou zijn voor de economische groei. Veelverdieners zouden er door worden geprikkeld om zich meer in te spannen en dat zou uiteindelijk aan iedereen ten goede komen. 

Maar dat klopt dus niet. Want al dat geld dat bij die rijkeren terechtkomt, wordt gespaard en deels uitgeleend aan de overheid. Die daar rente over betaalt, terwijl dat geld goedkoper door die hogere belastingtarieven had kunnen worden verkregen. Alles wijst erop dat door een groei van inkomensongelijkheid de economische groei stagneert. 

Daar komen de aanwijzingen bij dat een eenmaal in gang gezette toename van inkomensongelijkheid moeilijk meer is te stoppen, doordat het proces zichzelf versterkt. Al weer lang geleden zette ik ze op een rijtje:

• Opgroeien in armoede in een welvarende maatschappij werkt negatief uit op de hersenontwikkeling die nodig is voor planning en impuls- en aandachtsbeheersing. Die vermogens helpen bij het succesvol volgen van een opleiding. Arm opgroeien verkleint dus de kans op maatschappelijk succes, waardoor armoede wordt doorgegeven aan kinderen.
• Armoede gaat gepaard met de stress van zorgen over de toekomst en heeft daardoor negatieve effecten op het cognitieve functioneren. Omdat onze maatschappij een groot beroep doet op ons cognitieve functioneren, verkleint armoede dus de kans op maatschappelijk succes.
• De stress van armoede en lage sociaaleconomische status heeft negatieve gezondheidseffecten en een slechte gezondheid verkleint de kans op maatschappelijk succes.
• Een hogere sociaaleconomische status maakt mensen egoïstischer. Waardoor ze meer geneigd zijn tot inspanningen om de bestaande ongelijkheid, die in hun voordeel werkt, in stand te houden.
• Mensen die qua persoonlijkheid aardiger zijn, en dus meer met anderen rekening houden, verdienen minder. Ze zijn minder maatschappelijk succesvol. Omgekeerd: onaardige mensen, die dus egoïstischer zijn, verdienen meer en zijn maatschappelijk succesvoller. En zullen dus meer geneigd zijn om te pogen de bestaande ongelijkheid in stand te houden.
• Rijken hebben de neiging om bij elkaar in de buurt te gaan wonen (inkomenssegregatie) en vooral met elkaar om te gaan. Dat maakt het makkelijker om opinies te cultiveren die rijkdom moreel rechtvaardigen en die armoede toeschrijven aan individuele en moreel verwijtbare kenmerken ("ze zijn lui"). Waardoor rijken vooral geneigd zullen zijn om de bestaande ongelijkheid in stand te houden.
• Mensen zijn geneigd om de bestaande ongelijkheid te onderschatten, waarschijnlijk doordat ze er niet goed over zijn geïnformeerd. Daardoor zullen dus degenen die minder ongelijkheid zouden willen, zich minder inspannen om die terug te dringen dan wanneer ze wel goed geïnformeerd waren.
• Mensen die hun inkomen zien groeien doordat ze geld hebben gewonnen in een loterij, stemmen politiek gezien rechtser. Een inkomenstoename maakt rijker en doet mensen dus bijdragen aan politieke partijen die de bestaande ongelijkheid in stand willen houden.
•  De rijken zijn machtiger dan de armen. En gevoelens van macht maken mensen minder empathisch. Dus leven rijken zich minder goed in in het lot van de armen. En zullen ze zich dus minder inspannen om dat lot te verlichten.
• De rijkaards zijn succesvol geweest in de maatschappelijke statuscompetitie. En winnaars in een statuscompetitie hebben de neiging om neer te kijken op de verliezers en hen zelfs te vernederen. En dus om de bestaande ongelijkheid te rechtvaardigen. En verliezers hebben de neiging om zich daarbij neer te leggen in plaats van in opstand te komen.

Bij al die aanwijzingen is er nu de studie Noblesse Oblige? Social Status and Economic Inequality Maintenance among Politicians bijgekomen. De onderzoekers laten zien dat (Amerikaanse) politici met een groter financieel vermogen meer tegen gelijkheidsbevorderende wetsvoorstellen stemden dan hun minder rijkere collega's. Je moet in het Amerikaanse politieke stelsel al flink rijk zijn, of de belangen van rijke vriendjes behartigen, om een verkiezingscampagne te kunnen bekostigen. Maar ook dan nog zijn het de rijksten onder hen die het meest tegen meer gelijkheid stemmen. Dit verband gold overigens alleen voor de Democraten. De Republikeins politici zijn sowieso tegen meer gelijkheid.

Kortom, sociaalwetenschappelijk gezien is er voor het dichterbij brengen van het iedereen-telt-mee gemeenschapsevenwicht niet alleen een armoedegrens, maar ook een rijkdomsgrens nodig.