Een van de voorwaarden voor succesvolle zelf-organisatie is dat de deelnemers moeten beseffen dat ze zelf naleving van de samen opgestelde regels moeten afdwingen. De onderlinge afhankelijkheid houdt in dat iedereen aan het collectieve goed kan bijdragen, maar dat ook altijd de verleiding bestaat om te profiteren van de inspanningen van de anderen. Dat betekent dat de deelnemers elkaar bij de les moeten houden. Door elkaar er aan te herinneren waar het om gaat en waarvoor de regels bedoeld zijn. En om er iets van te zeggen als iemand de neiging om te profiteren niet kan weerstaan. Dat is de onderlinge sanctionering, waarzonder zelf-organisatie gedoemd is te mislukken.
In experimenteel laboratoriumonderzoek is vastgesteld dat mensen bereid zijn om sancties uit te delen, ook als dat met kosten voor henzelf gepaard gaat en ook als de positieve werking ervan, gedragsverbetering van de profiteurs, niet aan henzelf toevalt. Dit lijkt alleen maar verklaard te kunnen worden doordat profiteursgedrag boosheid oproept, die het toedienen van een sanctie belonend maakt. Dat slaat op het goede gevoel dat je krijgt als je "er iets van gezegd hebt". Zie nog eens het bericht Mensen zijn bereid tot sanctionering in zelf-organisatie.
Vervolgonderzoek door Gürerk, Irlenbusch en Rockenbach heeft laten zien dat proefpersonen aanvankelijk niet allemaal inzien dat onderlinge sanctionering in zelf-organisatie noodzakelijk is. Als je mensen de keuze geeft om mee te spelen in een zelf-organisatiespel met die sanctiemogelijkheid en zonder die sanctiemogelijkheid, dan kiezen twee op de drie voor dat laatste. Het idee dat anderen jou kunnen bestraffen, schrikt hen blijkbaar meer af dan dat de mogelijkheid om anderen te kunnen bestraffen hen aantrekt. Maar naarmate het spel vordert, kiezen steeds meer deelnemers en uiteindelijk vrijwel iedereen voor het spel met de mogelijkheid van sanctionering. En dat doen ze niet voor niets, want de opbrengsten zijn steeds hoger als mensen elkaar kunnen sanctioneren. Het mooie is dat dat collectieve leerproces ook inhoudt dat uiteindelijk nauwelijks meer sancties te hoeven worden gegeven. Sancties werken zoals bedoeld en als ze een keer werken, hoeven ze niet meer te worden gegeven. (Dat laatste is verraderlijk, omdat de indruk er door kan ontstaan dat het ook zonder sancties kan, wat op den duur ook weer niet zo is.)
Nu is dat allemaal laboratoriumonderzoek. En de vraag is hoe levensecht dat eigenlijk is. Een sanctie geven doe je door een optie aan te klikken op je computerscherm, waardoor je ziet dat degene die je bestraft er een aantal punten op achteruitgaat. Bovendien zie je dat de sanctie jou zelf ook een aantal punten kost. En je beseft dat het bedoelde effect van de sanctie pas optreedt in de volgende ronde en dat dan de groepssamenstelling dan gewisseld is. Je profiteert dus niet zelf van het effect van je sanctie.
Hoewel daarmee veel ingrediënten van een levensechte zelf-organisatie aanwezig zijn, blijft toch staan dat een muisklik voldoende is. Die kost je wel een aantal punten, maar de vraag is of dat vergelijkbaar is met het probleem dat mensen in het echte leven ervaren bij het anderen aanspreken op hun gedrag. Je bent wel boos, maar misschien ook bang dat je die boosheid niet effectief onder woorden kunt brengen. Misschien ben je ook bang voor een agressieve reactie. Dus zijn mensen in het echte leven niet zo gemakkelijk bereid tot "sanctioneringsgedrag". (Zeg jij er wat van als je een groepje scholieren ziet die hun blikjes en snackverpakkingen om zich heen verspreiden en daar laten liggen als ze afdruipen?)
Maar dat hangt er maar vanaf. Als je nog eens terug kijkt naar die succesvolle zelforganisatie in de Paleo Sociale Omgeving, dan besef je dat daar sociale sanctionering eigenlijk nooit in een een-op-een relatie gebeurde. Informatie over elkaars gedrag wordt zo gemakkelijk en snel verspreid, dat er al heel veel geroddeld en overlegd is tussen degen die verontwaardigd zijn over het profiteursgedrag, waardoor het uiteindelijk sanctioneren veel meer een collectief gebeuren is dan een individueel. De "kosten" van sanctionering worden dus gedeeld en de verantwoordelijkheid er voor wordt verspreid. Dat is ook precies wat Christopher Boehm bedoelt met die omgekeerde dominantiehiërarchie van de Paleo Sociale Omgeving. En in veel gevallen heeft de overtreder de signalen opgevangen van dat collectieve proces van het voorbereiden van een sanctie. En dat is al genoeg. (Bovendien kent iedereen elkaar persoonlijk.)
In het echt is dus het geven van een sanctie wel iets heel anders dan een muisklik. Maar dat wijst er dus op dat in levensechte zelf-organisatie die gemakkelijke verspreiding van informatie, dus de continue onderlinge bereikbaarheid in het kader van langdurige relaties, heel belangrijk is.
NB. Dit blog houdt vanaf vandaag een week vakantie.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten