Hoe worden sommige jongemannen zo gevaarlijk dat ze aanslagen gaan plegen?

Ik vroeg me af wat er met sommige jonge mannen aan de hand is dat ze gevaarlijk worden en terreurdaden plegen. Zie het bericht Wat is het onderliggende probleem van terroristische daden? De islam of gevaarlijke jonge mannen? Het vinden van een volledig antwoord zal nog heel wat voeten in de aarde hebben. Maar de column van Paul de Grauwe vandaag lijkt ons een eindje in de goede richting te brengen. Ik waag een poging.

Ons economisch stelsel, het kapitalisme, zo stelt De Grauwe, heeft twee problemen: de ongelijke verdeling van de welvaart en de morele neutraliteit.

Dat eerste probleem brengt met zich mee dat:

Belangrijke delen van de bevolking (...) niet geïntegreerd (raken) en (...) werkloos en arm achter(blijven). Vooral migranten hebben daar last van. Ze komen terecht in een vicieuze cirkel: het systeem respecteert hen niet, en dit leidt dan ook tot een verlies aan zelfrespect en identiteit. Velen gaan dan op zoek naar identiteit en zelfrespect.

Dat zijn maar een paar zinnen, maar er zit een belangrijk sociaalwetenschappelijk inzicht in besloten. Het inzicht namelijk dat mensen niet alleen naar die materiële welvaart streven die het kapitalisme tot stand brengt, maar ook nog naar zaken als "identiteit en zelfrespect".

Door die ongelijkheid roept het kapitalisme een sterke mate van statuscompetitie in het leven. Degenen die in die competitie het onderspit delven, zijn niet alleen materieel arm. Ze ondergaan daarnaast ook de vernedering van het falen. En dat tekortschieten bedreigt hun identiteit en zelfrespect. Dus gaan mensen daarnaar op zoek.

Om te bepalen waar dat toe kan leiden, moeten we stilstaan bij dat tweede probleem, dat van die morele neutraliteit. Paul de Grauwe bedoelt daarmee dat onze maatschappij:

ultratolerant (is) ten aanzien van moraal en godsdienst. Het systeem laat alle visies, opinies en morele normen toe. Ze staat daar volledig onverschillig tegenover.

Bij velen leidt dit tot een reactie van verwerping en een zoektocht naar iets dat houvast biedt.

En daar komen we bij nog iets anders dat mensen klaarblijkelijk nodig hebben: zoiets als een moreel houvast.

Mijn aanvulling zou hier zijn dat het hier in de eerste plaats gaat om individualisme als kernprobleem en dat het gebrek aan moraal en normen daaraan inherent is. Dat zoeken naar een houvast bestaat dan bovenal uit het zoeken naar een sociale context die niet alleen morele richting geeft, maar ook de ervaring van geborgenheid verschaft. Update. Zie het bericht Juist in individualistische cultuur meer geneigdheid tot "eigen volk eerst" voor aanwijzingen dat mensen in een individualistische cultuur ook een triviale kans aangrijpen om een groepsgevoel te kunnen ervaren.

Kortom, wat we nu hebben is een kritiek op het kapitalisme, die stelt dat dit systeem er in tekortschiet om zaken als zelfrespect, moreel houvast en geborgenheid (identiteit) te verschaffen. Die kritiek lijkt sterk op sociaalwetenschappelijke inzichten in de traditie van Emile Durkheim (1858-1917), maar dat terzijde.

Wat zegt dit nu over gevaarlijke jonge mannen en terreurdaden? Om daar terecht te komen, zijn er nog wel wat vervolgstappen nodig. In de eerste plaats misschien de stap dat het vooral jongeren zijn die van deze problemen te lijden hebben. Want het is precies in hun levensfase dat de statuscompetitie en de sociale context de grote uitdagingen zijn. Aan het begin van een mogelijke loopbaan is de twijfel over succes of falen het grootst. En er is het verlies van de geborgenheid van het ouderlijk gezin en schoolvrienden, terwijl een nieuwe sociale context er nog niet hoeft te zijn.

Vervolgens de stap dat dat deze uitdagingen voor jonge mannen groter zijn dan voor vrouwen. Dat zou er mee te maken kunnen hebben dat mannen gemiddeld genomen meer geneigd zijn tot statuscompetitief gedrag en dat falen voor hen dus zwaarder weegt dan voor vrouwen. Daarvoor zijn aanwijzingen, maar die zou ik moeten opzoeken.

Oké, maar niet alle jonge mannen plegen terreurdaden. Waarom sommigen wel en anderen niet? Allereerst: er zijn natuurlijk veel jongeren die behoorlijk goed slagen in de statuscompetitie en in het vinden van voldoende geborgenheid in nieuwe sociale kringen. Zij bewandelen keurig het legitieme pad.

Voor anderen begint het duidelijk te worden dat die weg geen succes te bieden heeft. Dat kan er toe leiden dat illegitieme middelen gekozen gaan worden om een legitiem doel, materieel succes, te bereiken. Dat is de verklaring door de zogenaamde anomietheorie van de oververtegenwoordiging van jongeren in de misdaadstatistieken. (Die trouwens teruggaat naar diezelfde Durkheim.)

Maar er kunnen zich ook andere mogelijkheden aandienen, die minder uitsluitend op het materiële vlak liggen. De sociale context van een godsdienst of van nationalisme. Of van racisme. Of die van een zelfverzonnen "broederschap", zoals bij Anders Breivik het geval was.

En dan zijn we bij de laatste stappen aangeland. Want ergens moet die gewelddadigheid vandaan komen. En dan komen we waarschijnlijk terecht bij persoonlijkheidskenmerken als narcisme en sociale dominantie. Als je toch al meer narcistisch bent, dan moet het besef van falen in de statuscompetitie onverdraaglijk zijn. En de behoefte aan een sociale kring waarin anderen je bevestigen, wordt dan allesoverheersend.

Maar bovendien is een extreme reactie te verwachten op alles wat het bestaan van die kring bedreigt. Elke bedreiging is een bedreiging van het kwetsbare, maar tegelijk grandioze, zelfbeeld van de narcist. Die eigen, nieuw gevonden, kring van gelijkgezinden is bovendien de ideale voedingsbodem voor collectief narcisme en sociale dominantie. De eigen identiteit is zozeer met die kring verbonden, dat individueel lot en gezamenlijk lot niet meer zijn te onderscheiden. Wat de groep bedreigt, is een bedreiging van het grandioze zelfbeeld en dient dus te worden verwijderd of vernietigd. Zie ter aanvulling ook PVV-stemmers willen overheersen - Over Sociale Dominantie, collectief narcisme en rechts-extremisme en Zijn familiedrama's en schietpartijen een sociaal-wetenschappelijk probleem? Over maatschappij-verandering!

Deze schets van een mogelijke verklaring maakt, als hij wat waard is, in ieder geval duidelijk dat er verschillende verklarende "factoren" zijn die samen tot het eindresultaat leiden. Het is dus niet verstandig er één factor uit te lichten (godsdienst, islam, kapitalisme, ongelijkheid) en die tot de oorzaak uit te roepen.
Update. Zie nu ook het artikel Crisis in France Is Seen as Sign of Chronic Ills in de New York Times, dat ingaat op de grote problemen in de Franse voorsteden op het gebied van werk, opleiding en sociale uitsluiting.
Update. En zie (met dank aan Thomas Vanheste): Perspectives against extremism.