Lees hier het vijfde en laatste deel van mijn reeks artikelen over de mensheidgeschiedenis in drie stappen en de lotgevallen van de democratie. Evenals de vorige delen ook te lezen in Civis Mundi. Dit laatste deel verschijnt in het oktobernummer.
Hier is de link naar deel 4: Democratie bedreigd door toegenomen ongelijkheid en het Grote Geld.
De mensheidsgeschiedenis in drie stappen
Deel 5 (Slot). Zal de democratie zich weten te
handhaven?
Henk de Vos
Net zo als het niet gegarandeerd is dat we de voor het menselijk leven fatale opwarming van de aarde kunnen afwenden, is het bepaald niet zeker of in de derde stap van de mensheidsgeschiedenis de democratie zich zal weten te handhaven. Deze twee grote uitdagingen (De Vos, 2021a) maken dat de tijden spannender zijn dan je zou wensen.
De onvermijdelijke strijd om de democratie
Over
hoe het nu wereldwijd met de democratie gaat, schreven Steven Levitsky en
Daniel Ziblatt het boek met de verontrustende titel How Democracies Die. What
History Reveals About Our Future (Levitsky en Ziblatt, 2019).
Het boek blinkt uit in historische beschrijvingen
van gevallen waarin de democratie om zeep werd geholpen. Door Hitler in
Duitsland. Mussolini in Italië. Péron in Argentinië. Pinochet in Chili. Marcos
in de Fillipijnen. Fujimori in Peru. Chávez in Venezuela. Putin in Rusland.
Erdogan in Turkije. Orbán in Hongarije. En natuurlijk uitgebreid over de strijd
om de democratie in de Verenigde Staten nu de Republikeinse partij zich daar
openlijk tegen de democratie keert. Het is een huiveringwekkend rijtje.
De les die Levitsky en Ziblatt daaruit trekken
is dat de democratie ook echt vijanden kent, autocraten die, vaak (altijd?)
narcistisch, het niet kunnen verdragen in hun machtsstreven te worden beperkt
door democratische spelregels.
En de les dat de aanhangers van de democratie
tegen deze vijanden ook echt in het geweer moeten komen. Voorbeelden die in het
boek voorbijkomen waarin dat verweer succes had (die ik niet kende) zijn België
en Finland in de jaren 30 van de vorige eeuw.
Sociaalwetenschappelijk gezien is die strijd
om de democratie er een tussen de morele intuïties van het gemeenschapspatroon
en de daaraan tegengestelde neigingen van het statuscompetitiepatroon. De
vijanden van de democratie streven een statushiërarchie na met henzelf aan de
top. Terwijl de voorstanders een samenleving willen waarin iedereen meetelt en
dezelfde rechten heeft.
Die strijd gaat, zo betogen Levitsky en
Ziblatt, niet alleen over de expliciete spelregels van de democratie, zoals
grondwet, eerlijke verkiezingen, vrije pers, onafhankelijke rechtspraak, maar
ook over de ongeschreven regels. Die vatten ze samen als de normen van
wederzijdse tolerantie en institutionele terughoudendheid.
De norm van wederzijdse tolerantie houdt in
dat je binnen de democratie wel elkaars tegenstanders kunt zijn, maar niet
elkaars vijanden. Dat je elkaar accepteert ook zonder dat je het met elkaar
eens bent. Die norm houdt in dat je de democratie ziet als een collectieve
zoektocht naar het beste beleid voor iedereen en dat je je ervan bewust bent
dat niemand de waarheid in pacht kan hebben. En dat het dus zaak is om iedereen
aan die zoektocht mee te laten doen.
En
die norm van institutionele terughoudendheid behelst het inzicht dat het aan de
macht zijn in een democratie met zorg, wijsheid en, ja, terughoudendheid, dient
te worden ingevuld. Dat je dus rekening houdt met de belangen van de minderheid
die jou niet gekozen heeft. Het is de norm die tot uiting komt in verklaringen
van overwinnaars van verkiezingen dat ze er voor iedereen zullen zijn.
Het zijn naast de geschreven regels vooral ook
deze ongeschreven normen die duidelijk maken dat de idee van democratie
voortkomt uit onze morele gemeenschapsintuïties, die ons in het verre verleden
als jagers-verzamelaars aanzetten tot het voor de overleving noodzakelijke
samenwerken en delen. De democratie is een hedendaagse uitingsvorm van die
oeroude intuïties.
Net zo is het besef dat er ook vijanden van de
democratie zijn, een hedendaagse uitingsvorm van het oeroude inzicht dat het
gemeenschapspatroon altijd verdedigd moet worden tegen het
statuscompetitiepatroon. De innerlijke tegenstrijdigheid van de menselijke
sociale natuur maakt het onvermijdelijk dat harmonieuze onderlinge verhoudingen
altijd bedreigd worden. Binnen de democratie heb je tegenstanders (in die gezamenlijke zoektocht
naar het beste beleid), maar in de strijd om de democratie heb je
vijanden. Die laatste strijd is een strijd tussen twee wereldbeelden, dat van
een veilige en dat van een onveilige wereld (De Vos, 2021b).
Falende democratie na de val van de Sovjet-Unie
Na
de val van de Sovjet-Unie in 1990 ontstond er in Rusland een toestand die
vergelijkbaar is met Stunde Null in Duitsland na de nederlaag van
het Hitler-bewind in 1945.
Maar een belangrijk verschil is dat het
Hitler-bewind werd verslagen door de legers van democratische staten. En naar
het voorbeeld van die democratieën werd, althans in wat West-Duitsland
(Bundesrepublik Deutschland) ging heten, op de puinhopen van de nederlaag een
democratie opgebouwd.
Na de val van de Sovjet-Unie waren er geen
democratische bezetters. De Russen moesten zelf uitzoeken hoe het verder moest.
Bij sommigen, vooral in het Westen, heerste de verwachting dat er op de
puinhopen van het communisme een kapitalistische democratie zou verrijzen naar
het voorbeeld van de westerse democratieën. Er was al het zogenaamde 500
Dagen-Programma, dat suggereerde dat door de invoering van eigendomsrechten in
korte tijd de overgang naar een democratische marktmaatschappij kon worden
bewerkstelligd. Er werd gesproken van een shocktherapie, waardoor alles op zijn
pootjes terecht zou komen.
Die verwachting spoorde goed met een
optimistisch vooruitgangsdenken dat de mensheidsgeschiedenis een ontwikkeling
zou kennen naar steeds meer om zich heen grijpende democratie.
Maar het liep anders. Daar is al veel over geschreven. In The Tragedy of Russia’s Reforms. Market Bolshevism Against Democracy van Peter Reddaway en Dmitri Glinski (2001) vind je al passages over de heel andere ontwikkeling die om zich heen greep, die naar een kleptocratie. De KGB, de geheime dienst van de Sovjet-Unie, had al een grondige kennis opgedaan van de mogelijkheden van het westerse bankwezen en de Russische maffia gebruikte die kennis om grote hoeveelheden roebels in het westen wit te wassen. Volgens schattingen van Gabriel Zucman (2015) bevond zich in 2015 meer dan de helft van het Russische vermogen in het buitenland. Op de gevaren daarvan werd wel degelijk gewezen, maar westerse banken en regeringen verwelkomden de kapitaalsstromen (Foer, 2019).
Dat die ontwikkeling zo verliep, heeft ook een
heel actuele lading. Want toen al ontstond het netwerk van financiële banden
tussen de Russische oligarchen en maffia en de schimmige onderdelen van de
westerse bankenwereld. Niet alleen werd het Westen medeplichtig, maar de
Russische criminele elite kreeg financiële belangen in de westerse
democratieën. En omdat die grote belangen natuurlijk moesten worden verdedigd,
werd het zaak om de democratische gang van zaken in een voor die belangen
gunstige zin te beïnvloeden.
En, jawel, dan duikt natuurlijk ook de naam
van Donald Trump op. Dat verontrustende artikel van Franklin Foer in The
Atlantic eindigt met:
Long before suspicion
mounted about the loyalties of Donald Trump, large swaths of the American
elite—lawyers, lobbyists, real-estate brokers, politicians in state capitals
who enabled the creation of shell companies—had already proved themselves to be
reliable servants of a rapacious global plutocracy.
Richard Palmer (het hoofd van de CIA in de Amerikaanse ambassade in Moskou in de vroege jaren 90, die de Amerikanen had gewaarschuwd - HdV) was right: The looting elites of the former Soviet Union were far from rogue profiteers. They augured a kleptocratic habit that would soon become widespread. One bitter truth about the Russia scandal is that by the time Vladimir Putin attempted to influence the shape of our country, it was already bending in the direction of his.
De gebeurtenissen na de val van de Sovjet-Unie, ook indringend en uitvoerig beschreven door Catherine Belton (2020), maken wel heel erg duidelijk dat de strijd om de democratie nooit ophoudt. Uit de recente verkiezingen blijkt dat Putin alleen met het, soms ook letterlijk, monddood maken van de oppositie en met allerlei malversaties vooralsnog aan de macht kan blijven (Goncharenko, 2021). In plaats van een overgang van communisme naar democratie was er een overgang van de communistische statushiërarchie naar een kleptocratische statushiërarchie.
De Amerikaanse democratie bedreigd
In de Verenigde Staten zien we een grootscheepse poging van de Republikeinen, met populisten als Donald Trump, zelfs nog na zijn ondubbelzinnige nederlaag, als middel, om de democratie ondergeschikt te maken aan hun wens om hun voorrechten en vergaarde rijkdommen te verdedigen tegen democratische "aanvallen".
Wat zijn de mogelijkheden die de rijken hebben om de democratie, waarin immers
ieders stem even zwaar telt, naar hun hand te zetten? Hoe kunnen ze een
politiek tot stand brengen die voor hen gunstig is, maar die bij de grote
meerderheid van de kiezers impopulair is? Want grote meerderheden van de
Amerikaanse bevolking willen hogere belastingen voor de rijken en de grote
ondernemingen en hogere uitgaven voor sociale zekerheid. De plannen van de
regering-Biden om van de Verenigde Staten meer een verzorgingsstaat te maken
(De Vos, 2021c), kunnen rekenen op instemming van het Amerikaanse kiezersvolk (Williams,
2021; Winter en Penumaka, 2021).
Een mogelijkheid bestaat eruit dat je probeert om de kiezers een rad voor ogen
te draaien, om je werkelijke bedoelingen te verhullen. Paul Krugman wees in
2019 al op de strategie van het liegen en van de witte identiteitspolitiek
(Krugman, 2019). Als je het met grote delen van de bevolking slecht voor hebt,
is het zaak om hun aandacht af te leiden en het ongenoegen om te buigen in de
richting van vijandigheid tegenover vermeende zondebokken. Vandaar de opkomst
van het rechtsextremisme.
Maar er is meer aan de hand. De Republikeinen zijn er onbeschaamd op uit om de deelname aan de verkiezingen van hen niet goed gezinde kiezers (de arme zwarte bevolking, de Latino's) te verhinderen door het stemmen te bemoeilijken (voter suppresion). In plaats van het zo gemakkelijk mogelijk te maken en aan te moedigen, zoals in een democratie vanzelfsprekend is. En er is de strategie van het zodanig indelen van de kiesdistricten dat het aantal districten met overwegend Democratische kiezers zoveel mogelijk wordt geminimaliseerd en die met overwegend Republikeinse kiezers wordt gemaximaliseerd (gerrymandering).
Een en ander komt neer op een frontale aanval op het iedereen telt mee. Waartegen de Democraten nu in het geweer komen met de Freedom to Vote Act, waarin het stemrecht en de financiering van verkiezingscampagnes federaal moet worden geregeld (Brennan Center for Justice, 2021). Maar of dat voorstel ook wet zal worden, staat nog te bezien. De Verenigde Staten zijn teruggevallen in een strijd om het algemeen kiesrecht waarvan je hoopte dat hij een eeuw geleden al was beslecht.
Massale opsluiting
Maar daarbovenop is er in de Verenigde Staten al veel langer de strategie van
het ontnemen van het kiesrecht door mensen op te sluiten. De Verenigde Staten
kent een grotere gevangenispopulatie als proportie van de bevolking dan welk
land ook ter wereld, met een sterke oververtegenwoordiging van de
Afro-Amerikaanse bevolking. Als gevolg
van extreem strenge gevangenisstraffen voor relatief lichte vergrijpen (zoals
drugsbezit en winkeldiefstal) en van het systeem van voorlopige hechtenis waar
alleen aan te ontkomen valt tegen hoge borgsommen.
Die massale opsluiting (mass incarceration) is al in de jaren 70 van de
vorige eeuw begonnen, toen beide partijen, de Republikeinen zowel als de
Democraten, erop uit waren om met misdaadbestrijding stemmen te winnen (tough-on-crime).
Terwijl de misdaadcijfers juist terugliepen. Je ziet die extreme toename van de
gevangenispopulatie in een plaatje afgebeeld op de website van het Brennan
Center of Justice (Cullen, 2018). Vanaf de jaren 70 begon de
gevangenispopulatie te stijgen, tot een verachtvoudiging rond 2010.
En wat is nu het
geval? In de Verenigde Staten verliezen gedetineerden standaard hun kiesrecht.
Zelfs als ze hun gevangenisstraf al achter de rug hebben. Waarmee zich voor een
politieke partij die het niet moet hebben van arme en zwarte kiezers een
strategie aandient om de verkiezingen te winnen: sluit degenen die
waarschijnlijk op je tegenstander stemmen, zoveel mogelijk op. Dat lijkt
onbestaanbaar, maar is het niet in een land waarin racisme met het afschaffen
van de rassenscheiding in 1964 bepaald niet is verdwenen.
Want het is veelbetekenend dat die massale opsluiting een aanvang neemt precies
nadat het Amerikaanse Hooggerechtshof in 1974 besluit (Richardson v. Ramirez)
dat de ontneming van het kiesrecht standaard aan gedetineerden mag worden
opgelegd. De historicus Heather Ann Thomson liet in 2010 overtuigend zien
hoe die massale opsluiting bij verkiezingen in het nadeel van de Democraten
heeft gewerkt:
There is little question
that the rise of the carceral state over the last forty years eroded the
political power of the Democratic party and fueled the rise of the Right, in
ways structural, and thus, changes in American justice policy did not just
reflect the nation's move rightward after 1968; they actually fueled it to an
extent that liberal leaders at the time never predicted and scholars today have
yet to appreciate (Thompson, 2010).
Slotsom: Hoe zal het aflopen met de derde stap in de mensheidsgeschiedenis?
In
de loop van de negentiende, maar vooral vanaf het begin van de twintigste eeuw,
zette zich in veel landen de beweging door in de richting van de democratische
staatsvorm. Dat was een uiterst belangrijke ontwikkeling gezien vanuit het
verloop tot dan toe van de mensheidsgeschiedenis.
Ik noemde die ontwikkeling naar de democratie
de derde stap in de mensheidsgeschiedenis. De eerste stap bestaat eruit dat
onze vroegste voorouders, de jagers-verzamelaars, in staat bleken om zich te
ontdoen van de sociale vorm van de statushiërarchie als organisatieprincipe van
de onderlinge verhoudingen.
Die statushiërarchie, en de statuscompetitie
die ermee gepaard gaat, kennen we als de bij de primaten, denk aan de
chimpansees, overheersende sociale vorm. Hij staat bekend als het Alfa-mannetjes
model. Een mannetje vecht zich naar de top van de hiërarchie, beheerst de gang
van zaken in de groep en monopoliseert de voortplanting.
Die eerste stap was inderdaad fundamenteel
voor het ontstaan van de menselijke soort. Het was een sociale uitvinding, die
een antwoord was op de uitdaging waaraan die eerste mensen werden blootgesteld,
namelijk dat ze alleen door middel van samenwerken en delen van voedsel konden
overleven. Dat lukte alleen door de ongelijkheid in de groep binnen de perken
te houden, dus door een egalitaire samenlevingsvorm. En dus door de neiging tot
statuscompetitie, die natuurlijk nog steeds aanwezig was, individueel en
collectief te onderdrukken.
Dat laatste lukte door statuscompetitiegedrag
af te keuren en er, collectief, als dat nodig was met sancties op te reageren. Met
sociale uitsluiting of zelfs fysiek geweld tot executie aan toe (Wrangham, 2019).
Die collectieve onderdrukking bracht op den duur met zich mee dat geselecteerd
kon worden op de vermogens om de morele intuïties van het gemeenschapsgedrag
bij het opgroeien in de groep gemakkelijk aan te leren. Je hoort anderen als
gelijken te beschouwen, je hoort met anderen rekening te houden, je hoort je
voor anderen en voor de groep in te spannen en je hoort bij te dragen aan de
sociale harmonie. Morele gemeenschapsintuïties die het fundament vormen voor de
gewenste en bestaande persoonlijkheid van jagers-verzamelaars (De Vos, 2012).
Daar kwam, zoals we zagen, verandering in bij
de overgang naar de landbouwsamenlevingen, ongeveer 8000 tot 10.000 jaar
geleden. Dat was de tweede stap in de mensheidsgeschiedenis.
De sociale gevolgen van de Agrarische Revolutie zijn ronduit dramatisch te nomen. De nog altijd in de menselijke natuur aanwezige drang tot statuscompetitie, als erfenis meegegeven door de gemeenschappelijke voorouder van chimpansee en mensachtigen, kon in de nieuwe economische verhoudingen niet meer goed worden beteugeld.
Er ontstonden plotsklaps aanspraken op eigendom: land, water, werktuigen, gebouwen, voorraden, ja, zelfs vrouwen en slaven. En er ontstonden dynastieën, die hun bezittingen wilden doorgeven aan volgende generaties. De institutie van het eerstegeboorterecht ontwikkelde zich, maar ook de jongere zonen moesten tevreden worden gesteld. Waardoor elke dynastie een prikkel had om land en bezittingen uit te breiden. En dus kwamen legers en oorlogen de mensheidsgeschiedenis binnen.
Zo kwamen er de eerste staten, met een sterke man aan het roer, met belastingheffing, een bureaucratie, een onderdrukkingsapparaat en een leger. Zorgvuldig doordachte en uitgewerkte statushiërarchieën, maar wel gemodelleerd naar het Alfamannetjes-model van de primaten. Wat jagers-verzamelaars niet kenden en niet wilden kennen, grote ongelijkheid, armoede en rijkdom naast elkaar, werd hét kenmerk van de landbouwsamenleving. Anders gezegd, het statuscompetitiepatroon overheerste het gemeenschapspatroon.
Waarna dus nog maar
heel recent de derde stap in de mensheidsgeschiedenis zich begon te voltrekken,
de overgang naar de democratie op het niveau van de nationale staten. En nog
recenter de internationale erkenning van mensenrechten. Beide als collectieve
pogingen om die nog steeds bestaande morele gemeenschapsintuïties van
samenwerking en delen en gelijke rechten opnieuw vorm te geven. Nu niet in de
kleine groep van jagers-verzamelaars, maar op het niveau van nationale staten
en zelfs van de wereldbevolking.
En vandaag de dag maken we mee of die derde stap wel of niet bestendig is. Zal
de democratie zich weten te handhaven?
Literatuur
Belton, C. (2020). Putin’s People. How The KGB took
back Russia and then took on the West. Londen: William Collins
Brennan Center for Justice (2021). The Freedom to
Vote Act. 20 september. https://www.brennancenter.org/our-work/research-reports/freedom-vote-act
Cullen, J. (2018). The history of mass incarceration. Brennan
Center for Justice. 20 juli. https://www.brennancenter.org/our-work/analysis-opinion/history-mass-incarceration
Foer, F. (2019). Russian-style kleptocracy is
infiltrating America. The Atlantic. https://www.theatlantic.com/magazine/archive/2019/03/how-kleptocracy-came-to-america/580471/
Goncharenko, O. (2021). Why we must not recognize Russia’s
fraudulent election. Atlantic Council. 20 september. https://www.atlanticcouncil.org/blogs/ukrainealert/why-we-must-not-recognize-russias-fraudulent-election/
Krugman, P. (2019). The Great Republican Abdication. New
York Times. 22 april.
Levitsky, S. en Ziblatt, D. (2019). How Democracies
Die. What History Reveals About Our Future. New York: Broadway Books
Reddaway, P. en Glinsky, D. (2001).The
Tragedy of Russia’s Reforms. Market Bolshevism Against Democracy. Washington:
United States Institute of Peace
Thompson, H.A. (2010). Why
Mass Incarceration Matters: Rethinking Crisis, Decline, and Transformation in
Postwar American History. Journal of American History. December: 703-734
Vos, H. de (2012). Persoonlijkheid en maatschappij: de
Big Five en de Big Two. Toegepaste Sociale Wetenschap. 27 december. https://toegepastesocialewetenschap.blogspot.com/2012/12/persoonlijkheid-en-maatschappij-de-big.html
Vos, H. de (2021a). De
mensheidsgeschiedenis in drie stappen. Deel 4: Democratie bedreigd door
toegenomen ongelijkheid en het Grote Geld. Civis Mundi Digitaal #113
Vos, H. de (2021b). Het gemeenschapswereldbeeld en het
statuscompetitieve wereldbeeld in de politiek - En in de strijd om de democratie.
Toegepaste Sociale Wetenschap 14 juli. https://toegepastesocialewetenschap.blogspot.com/2021/07/het-gemeenschapswereldbeeld-en-het.html
Vos, H. de (2021c). Amerika als voorbeeld. Over een
notitie van de Raad van Economische Adviseurs van de regering-Biden. Toegepaste
Sociale Wetenschap 17 mei. https://toegepastesocialewetenschap.blogspot.com/2021/05/amerika-als-voorbeeld-over-een-notitie.html
Williams, C. (2021). Biden’s
$1.8 Trillion American Families Plan Is Supported by Nearly 60% of Voters. Morning
Consult. 5 mei. https://morningconsult.com/2021/05/05/biden-american-families-plan-support-poll/
Winter, E. en Penumaka, E. (2021). Voters support the
American Jobs Plan. Data for Progress. 6 april. https://morningconsult.com/2021/05/05/biden-american-families-plan-support-poll/
Wrangham, R. (2019). The Goodness Paradox. The
strange relationship netween virtue and violence in human evolution. New
York: Pantheon Books
Zucman, G. (2015). The Hidden Wealth of Nations.
The Scourge of Tax Havens. Chicago: University of Chicago Press
Geen opmerkingen:
Een reactie posten