Persoonlijkheid en maatschappij: de Big Five en de Big Two

Dat er verschillen in persoonlijkheid bestaan, lijkt universeel, in de zin dat ze in alle maatschappijen voorkomen. En in de zin dat ze ook bij dieren voorkomen. Ik herinner me de uitspraak van Rudi Kousbroek dat hij altijd drie of meer katten heeft gehad en dat daar altijd wel een brompot bij zat. Maar welke die verschillen bij mensen precies zijn, dat lijkt af te hangen van de sociale omgeving en daarmee van het soort maatschappij waarin we opgroeien.

Uit het psychologisch onderzoek naar persoonlijkheid is de Big Five naar voren gekomen. Die houdt in dat de persoonlijkheidsverschillen tussen mensen met de volgende vijf dimensies zijn te vangen:

• Openheid versus geslotenheid (open staan voor nieuwe ervaringen tegenover conservatief en traditioneel)
• Nauwkeurigheid/zorgvuldigheid versus slordigheid
• Extraversie/sociabiliteit versus introversie/terughoudendheid
• Vriendelijkheid versus egoïstisch/koud/wantrouwend
• Emotionele stabiliteit versus snel ongerust en angstig zijn

Maar het is twijfelachtig of de Big Five wel universeel is in de zin van geldig voor alle culturen en maatschappijen. In het onderzoek dat in verschillende culturen is gedaan, werden toch meestal studenten ondervraagd en dus mensen met vooral een stedelijke achtergrond. Er is geen andere groep mensen te bedenken die zoveel is onderzocht en die tegelijk als heel speciaal moet worden gekenschetst. Ze zijn anders gezegd eigenlijk heel WEIRD, wat staat voor de afkorting van western, educated, industrialized, rich and democratic.

Wat zegt het dat we in deze speciale groep die Big Five altijd vinden? Bedenk dat persoonlijkheid waarschijnlijk het resultaat is van het soort sociale omgeving waarin je opgroeit, waarin je bepaalde sociale uitdagingen het hoofd moet bieden en waarin je jezelf beoordeelt, en waarin anderen je beoordelen, naar de manier waarop je dat doet. Dat beoordelen gebeurt in taal en het is dan ook geen toeval dat je die vijf dimensies in de woorden terugvindt die wij in onze taal gebruiken om mensen te karakteriseren.

Wat zou er dan uitkomen als je een persoonlijkheidstest afneemt bij mensen die in een heel andere sociale omgeving zijn opgegroeid? Dit is recentelijk gebeurd in de studie How Universal Is the Big Five? Testing the Five-Factor Model of Personality Variation Among Foragers-Farmers in the Bolivian Amazon (fulltext achter de poort), die werd uitgevoerd bij de Tsimane. Die leven van jagen en vissen en van enige tuinbouw. Ze leven in groepen van tussen de 30 en 500 personen. Er is enig onderwijs, maar van de volwassenen is er slechts een op de vier die kan lezen en schrijven. Ze spreken een eigen taal, maar zo'n 40 procent spreekt daarnaast enig Spaans. Hun sociale leven is sterk egalitair, wat wil zeggen dat ze op hun autonomie zijn gesteld en niet gemakkelijk leiderschap accepteren. In de verwantschapsgroepen worden voedsel en arbeid gedeeld. Ze zijn duidelijk niet WEIRD in de zin hierboven.

En wat blijkt? Die vijf persoonlijkheidsdimensies zijn er niet terug te vinden. De onderzoekers doen allerlei statistische analyses met het vergaarde interviewmateriaal, maar die vijf, die komen er niet uit. Wat er wel uitkomt, lijkt op een Big Two. Tsimane blijken zichzelf en elkaar vooral te karakteriseren op enerzijds een dimensie van pro-socialiteit en anderzijds een dimensie van ijverigheid.

• Pro-socialiteit bestaat uit een mix van vriendelijkheid en extraversie/sociabiliteit. Opvallend is dat "terughoudendheid" hier ook hoog op laadt. En dat is te begrijpen als je beseft dat het in een egalitaire cultuur wordt gewaardeerd als je niet opschept of uitbundig bent over je eigen prestaties. Zelfvertrouwen wordt gewaardeerd, maar tegelijk ook bescheidenheid. Verder gaat hoog scoren op deze dimensie samen met origineel en ingenieus zijn.
• IJverigheid overlapt met nauwkeurigheid en zorgvuldigheid, maar ook "volhouden", "degelijkheid" en "energiek" laden hoog.

Dit lijkt er op dat je hiermee een idee krijgt van wat er eigenlijk telt in een maatschappij waarin het er om gaat dat je samenwerkt en de opbrengsten daarvan eerlijk verdeelt. Waarin niemand de baas kan spelen. Waarin je op elkaar bent aangewezen. Ben je voldoende vrijgevig, bescheiden en vriendelijk? En span je je genoeg in voor het gezamenlijke welzijn? Daar gaat het om.

Dat is leerzaam, lijkt me.