Samenzweringstheorieën of complottheorieën moeten wel voorzien in een behoefte. Maar welke precies?
Dat vraag je je af, in een tijd waarin dat soort theorieën veelvuldig in het nieuws komen. Zoals naar aanleiding van een interview waarin het Nederlandse Tweede Kamerlid Thierry Baudet zichzelf een complotdenker noemt en de theorie aanhangt dat "een samenzwering van reptielen" de wereld bestuurt. Later lichtte hij dat, volgens de Volkskrant, op Twitter toe":
‘Ik sprak over een samenzwering achter de schermen van globalisten, geheime diensten, psychopaten – waardoor de democratie en de vrijheid verdwijnt’, twitterde hij dinsdag. ‘Degenen die ons dit aandoen zijn een soort onmensen, reptielen, machines, gevoellozen kortom.’
Eveneens op Twitter gaf Bart Wallet (@BartWallet), hoogleraar in de vroegmoderne en moderne Joodse geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam, een toelichting op die complottheorie. Die is ontwikkeld door "supercomplotdenker" David Icke en houdt in dat er
een eeuwenoude geheime groep (is) die zich holografisch als mensen manifesteert, maar eigenlijk hagedisachtig is. Zij willen greep over geld, economie, wetenschap, media, politiek. Gewone mensen zijn slachtoffer.
Waaruit bestaat die geheime groep? Welnu, uit
vooraanstaande figuren, van het Britse koningshuis tot Amerikaanse presidenten. De meest kernachtige ‘reptilians’ zijn echter de Rothschilds die met een ‘joodse kliek’ of cabal de wereld in hun greep proberen te krijgen.
En die groep heeft alle grote oorlogen op zijn geweten. En de Holocaust, want Hitler werd door hen gefinancierd. Ze parasiteren op de samenleving en willen "een nieuwe wereldorde" vestigen.
Er is veel ophef over dat interview, maar dat Baudet grossiert in complottheorieën, dat was al bekend. De Volkskrant vat samen:
De FvD’er beweerde onder meer dat er een welbewuste ‘homeopathische verdunning’ van de Nederlandse bevolking gaande is, plaatste ‘vraagtekens’ bij het gegeven dat de MH17 is neergehaald door de Russen, herhaalde keer op keer dat de coronapandemie een verzinsel is van het World Economic Forum (WEF) om burgers onder controle te krijgen, trok in twijfel dat Al Qaida verantwoordelijk is voor 9/11 en suggereerde recentelijk nog dat Sigrid Kaag is opgeleid als spion voor de geheime dienst. Bij veel van die theorieën waren subtiele en minder subtiele antisemitische verwijzingen nooit ver weg.
Wat opvalt is dat er dus volgens zo'n complottheorie een geheime en heel machtige en zeer kwaadaardige groep mensen bestaat. En dat bovendien alleen de bedenker en de aanhangers van die theorie dat geheim doorgronden.
In een vorig bericht noemde ik al dat complottheorieën voortkomen uit het statuscompetitieve wereldbeeld dat door bestaansonzekerheid wordt aangewakkerd. Ons gedrag wordt uiteindelijk aangestuurd door de zoektocht naar veiligheid. Als die wordt bedreigd, dan dienen we zo gauw mogelijk te achterhalen wat daar de oorzaak van is. Dat is de verklaringsbehoefte, die mensen er in de tijd van de eerste landbouwsamenlevingen toe bracht om te gaan geloven in een naar de menselijke psychologie gemodelleerd opperwezen als veroorzaker van de rampen en catastrofes die plaatsvonden.
Die rampen waren zo overweldigend dat er wel een almachtig opperwezen, en dus de ene God, voor verantwoordelijk moest worden gehouden. Die door menselijke misstappen, zonden, ontstemd was geraakt. Waardoor het dringend werd om die misstappen te identificeren en anders te gaan handelen. Denk terug aan Geloof in de enige God als bescherming tegen bestaansonzekerheid.
De structuur van die "opperwezen-verklaring" komt sterk overeen met die van de complottheorie. In het Review-artikel An Existential Threat Model of Conspiracy Theories over het verband tussen bestaansonzekerheid en samenzweringstheorieën van Jan Willem van Prooijen kom je die verklaringsbehoefte tegen als de menselijke neiging tot sense making (p. 18):
Sense-making processes can be defined as cognitive attempts to establish straightforward, meaningful, and causal relationships between stimuli.(...)
Conspiracy theories satisfy these sense-making motivations by providing perceivers with the idea that they understand the root causes of feelings of existential threat.
Het verschil is dat er in het ene geval een almachtig opperwezen verantwoordelijk is voor de ellendige toestand (en uiteindelijk de menselijke zonde) en in het andere geval die geheime, machtige en kwaadaardige groep "onmensen, reptielen, machines, gevoellozen" .
Oké, maar wat te zeggen over wat het er aan het begin staat, die toestand van onveiligheid, van bestaansonzekerheid, van het bedreigd zijn? We zien dus de vele aanwijzingen dat die toestand verklaart waarom veel mensen in een samenzweringstheorie gaan geloven. Ze zoeken een verklaring voor hun ellende en die wordt hen aangeboden.
Maar hoe zit dat met degenen die die complottheorieën bedenken, de wereld in sturen en propageren? Dat zijn toch vaak personen die helemaal niet slachtoffer zijn van bestaansonzekerheid?
Neem nu Thierry Baudet, die leeft van het honorarium van zijn Kamerlidmaatschap en van zijn niet opgegeven en dus onbekende neveninkomsten. En de supercomplotdenker David Icke lijkt ook niet onbemiddeld. Wat beweegt hen?
Het antwoord daarop lijkt te zijn dat de mate waarin iemand de wereld als onveilig en bedreigend waarneemt er ook van afhangt hoe hij vindt dat de wereld zou moeten zijn. Voor de narcist is de wereld pas veilig als hij door iedereen wordt bewonderd. Of als hij door iedereen wordt gevreesd. Als hij aan de top staat van de statushiërarchie. Als de wereld aan zijn voeten ligt.
En zolang dat niet het geval is, dan moeten er wel geheime, machtige en kwaadaardige krachten zijn die hem tegenwerken. Dan bestaat de wereld uit vijanden en hun macht moet wel heel groot zijn, want ze hebben zich immers nog niet neergelegd bij zijn superioriteit.
Zowel de arme sloebers die echt slachtoffer zijn van bestaansonzekerheid als de narcisten die het aan niets ontbreekt, zijn dus vatbaar voor samenzweringstheorieën.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten